W powszechnym przekonaniu nadal obecny jest stereotyp dotyczący znikomej szkodliwości, a nawet dobroczynnego wpływu niewielkiej ilości alkoholu na zdrowie kobiety w okresie ciąży. Jak alkohol wpływa na kobietę w ciąży i jej dziecko?
Przede wszystkim picie alkoholu zwiększa ryzyko poronienia, wystąpienia przedwczesnego porodu oraz powoduje zahamowanie wzrostu płodu i prowadzi do wystąpienia wad wrodzonych. Ważne jest by wiedzieć, że płód nie ma wykształconych enzymów umożliwiających eliminację alkoholu. Już pół godziny po wypiciu przez matkę alkoholu, jego stężenie u dziecka jest identyczne. Etanol może spowodować uszkodzenie mózgu. Im większa ilość alkoholu tym rozleglejsze uszkodzenia, przy czym nawet niewielkie dawki alkoholu bez problemu przenikają przez łożysko matki, chroniące płód przed wpływem różnego rodzaju toksyn i zarazków.
Spożycie alkoholu przez kobiety w I trymestrze ciąży wpływa na: uszkodzenie mózgu, osłabienie rozwoju komórek, deformację twarzy i powoduje poronienia. Spożycie alkoholu w II trymestrze ciąży prowadzić może do: osłabienia rozwoju mózgu, powodować może poronienia zagrażające życiu matki, uszkadza mięśnie, skórę, gruczoły, kości i zęby. Natomiast spożycie alkoholu w III trymestrze ciąży prowadzi do osłabienia rozwoju mózgu i płuc, oraz do zaburzenia rozwoju wzrostu, negatywnie wpływa na rozwój zdolności poznawczych, koncentracji uwagi i myślenia przyczynowo-skutkowego.
Jak alkohol wpływa na mózg dziecka?
Alkohol zaburza rozwój niektórych obszarów mózgu, zaburza migrację komórek mózgowych w wyniku czego komórki nerwowe nie osiągają właściwego dla siebie miejsca przeznaczenia, w którym powinny podjąć pracę. Alkohol powoduje również umieranie komórek mózgowych. Dziecko rodzi się z mniejszą ich ilością i dlatego jego mózg nie może funkcjonować prawidłowo. Jeśli np. dochodzi do uszkodzenia ciała modzelowatego, które jest odpowiedzialne za komunikację prawej i lewej półkuli to efektem są trudności z odróżnieniem lewej od prawej strony, niezgrabność w ruchach, podejmowanie działań pod wpływem impulsów, a po fakcie uświadamianie sobie konsekwencji.
A jakie są konsekwencje uszkodzonego mózgu u dzieci?
W wyniku uszkodzenia mózgu oraz ośrodkowego układu nerwowego dzieci mają problemy z funkcjonowaniem w domu i w szkole. Mają problemy z pamięcią, koncentracją uwagi, wykazują nadpobudliwość i nadwrażliwość na dźwięk i dotyk. Z trudem przychodzi im uczenie się, wyciąganie wniosków, przewidywanie konsekwencji swoich zachowań. Są impulsywne, skłonne do niekontrolowanych wybuchów gniewu. Wykazują większy poziom lęku i skłonność do depresji. Zauważa się również obniżoną sprawność słowną oraz trudności z myśleniem abstrakcyjnym.
W 1973 roku po raz pierwszy został opisany FAS. Zauważono, że specyficzny wygląd dzieci i ich problemy są konsekwencją picia alkoholu przez kobietę w ciąży.
Co to jest FAS?
FAS (Fetal Alkohol Symptom) czyli Alkoholowy zespół płodowy jest to najcięższa forma wad wrodzonych, somatycznych i neurologicznych, która jest skutkiem wpływu alkoholu na płód w okresie prenatalnym. Zespół ten jest chorobą nieuleczalną. W międzynarodowej klasyfikacji chorób ICD -10 określany jest symbolem Q 86.0.
Diagnoza FAS stawiana jest jeśli potwierdzą się cztery podstawowe kryteria czyli:
- picie alkoholu przez ciężarną,
- przed i pourodzeniowy deficyt wzrostu, wagi ciała i obwodu głowy,
- uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego, które wyraża się jako upośledzenie funkcji fizycznych, intelektualnych i społecznych,
- zespół fizycznych anomalii jak deformacja kończyn, twarzy, mięśni i wady narządów wewnętrznych.
Pełnoobjawowy FAS stanowi ok 10% wszystkich zaburzeń związanych z ekspozycją płodu na działanie alkoholu. Brak któregoś z wymienionych objawów nie wyklucza problemu.
Jak rozpoznajemy FAS?
Bierzemy pod uwagę objawy fizyczne(pierwotne) i objawy wtórne.
Objawy fizyczne to:
Spowolniony rozwój fizyczny przed i po urodzeniu: niska waga urodzeniowa i małe wymiary noworodka, opóźnienia wzrostu, mała głowa, opóźnienia rozwojowe.
Dysmorfie twarzy: oczy osadzone szeroko, opadające powieki, krótkie szpary powiekowe, krótki i zadarty nos, rynienka podnosowa słabo zaznaczona lub jej brak, górna warga bardzo cienka, brak czerwieni wargowej, odległość między nozdrzami a górną wargą wyraźnie dłuższa, podbródek i broda niewielkie, uszy nisko osadzone – małżowiny często zniekształcone, twarz dość płaska, szeroka.
Objawy związane z uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego: zaburzenia małej i dużej motoryki, problemy z utrzymaniem równowagi, koordynacji wzrokowo-ruchowej. Zaburzenia sensoryczne w odbieraniu bodźców, w tym głodu, pragnienia, bólu. Trudności z poczuciem własnego ciała w przestrzeni, zrozumieniem kierunków, nieprawidłowe odczucia wzrokowe, dotykowe, słuchowe, smakowe, węchowe. Zaburzenia uwagi, słaba kontrola impulsów, problemy z pamięcią operacyjną, słabe zdolności adaptacyjne. Trudności z uczeniem się, gromadzeniem i wykorzystywaniem informacji, tworzeniem skojarzeń, przypominaniem informacji, zapominanie. Zaburzenia funkcji pamięci bezpośredniej, integracji zdobytych wiadomości, nieprawidłowa percepcja wzrokowa. Trudności w zrozumieniu pojęć abstrakcyjnych m.in.: matematycznych, czasu, pieniądza, odległości. Kłopoty z planowaniem, organizacją, rozwiązywaniem problemów, przewidywaniem, uczeniem się na błędach, oceną sytuacji. Trudności komunikacyjne, opóźniony rozwój mowy, problemy z używaniem języka w bardziej skomplikowanych kontekstach, dosłowne rozumienie pojęć, brak zrozumienia żartów, niezrozumienie intonacji językowej i emocjonalnej (smutek, radość, złość, twierdzenie, pytanie, rozkaz)..
Jakie wyróżniamy objawy wtórne i skąd się one biorą?
Kiedy FAS nie jest wcześnie rozpoznane, nie ma odpowiedniej dla dziecka pomocy to jest to często przyczyną powstania zaburzeń wtórnych. Widoczne są one również u dorosłych z FAS. Objawy te to między innymi: lęk, złość, unikanie, wycofanie, wejście w rolę ofiary lub prześladowcy, zamknięcie się w sobie, kłamstwa, ucieczki z domu, przerwanie nauki szkolnej, bezrobocie, zależność od innych, chęć zadowolenia innych, choroby psychiczne, depresja, samookaleczanie się, gwałtowne i szokujące zachowania, impulsywność, kłopoty z prawem, skłonność do uzależnień, tendencje i zachowania samobójcze.
Na wystąpienie objawów wtórnych ma wpływ środowisko i sposób postępowania z dzieckiem. Dlatego też tak ważne jest wczesne wykrycie choroby i zastosowanie leczenia.
A jakie jest występowanie FAS?
Nie ma u nas dokładnych badań na ten temat, jednak szacuje się, że około troje dzieci na każde tysiąc urodzeń może być dotkniętym płodowym zespołem alkoholowym. Jeszcze więcej dzieci, które nie mają pełnoobjawowego FAS, mogą prezentować zaburzenia rozwojowe spowodowane ekspozycją płodu na alkohol.
Jakie dzieci chorują na FAS?
Do lekarzy często zgłaszają się rodzice dzieci adoptowanych. Szukają oni przyczyn problemów, które stwarza dziecko lub nastolatek. Ponieważ zdarza się, że objawy FAS widoczne są dopiero w okresie adolescencji. Zgłaszają się również do psychologa, potem do lekarza i na końcu do specjalisty od FAS rodzice, którzy nie rozumieją jakim sposobem ich dziecko doznało uszkodzeń, które zdarzają się u potomków alkoholiczek. Matki często mówią, że wypiły może kilka drinków w trakcie ciąży, w drugim czy trzecim trymestrze ciąży.
Jakie trudności napotykają dzieci z FAS?
Źle zdiagnozowane dzieci traktowane są jako zdrowe, oczekiwania społeczne wobec nich są takie same jak wobec innych dzieci, niemożliwość sprostania oczekiwaniom powoduje długotrwałą frustrację i zaburzenia zachowania. Zła diagnoza powoduje i nasila zaburzenia wtórne, które nie są wrodzone lecz są skutkiem niewłaściwej opieki i można je leczyć. Z czasem zła diagnoza prowadzi do postrzegania dziecka przez pryzmat tych zaburzeń. Zaburzeniom można zapobiec rozumiejąc ograniczenia i modyfikując wymagania wobec dzieci z syndromem alkoholowym.
Jak wygląda pomoc dzieciom z FAS?
Dzieci z FAS nie da się wyleczyć. Jednak, jeśli otoczy się je właściwą specjalistyczną opieką, można zminimalizować skutki objawów FAS i tym samym zapobiec powstawaniu objawów wtórnych. Przede wszystkim najważniejsza i też bardzo często najtrudniejsza jest prawidłowa diagnoza. Najczęściej potrzebne jest spotkanie z psychologiem, neurologiem, pediatrą, okulistą, laryngologiem. I dopiero wtedy wiadomo dokładnie, jakie zaburzenia ma dziecko.
Wiemy też, że większość dzieci z FAS żyje w rodzinach adopcyjnych to też oznacza, że na FAS nakładać się mogą inne problemy wynikające z zaniedbań w pierwszych miesiącach życia dziecka, jak np. problemy wynikające z zaburzonych więzi. Dzieci te wychowują się często w pierwszych miesiącach w różnych placówkach, są pod opieką różnych osób i trudno im zbudować satysfakcjonującą bezpieczną więź z jednym opiekunem. Trudno jest więc stwierdzić, które zachowanie wynika z FAS, a które z zaburzonych więzi.
Diagnoza daje możliwość uwolnienia rodziców od poczucia winy, którym się obarczają myśląc, że są kiepskimi opiekunami nie umiejąc nauczyć dzieci stosowania się do zasad, funkcjonowania w środowisku społecznym. Natomiast dzieci wiedząc, że są chore uwalniają się od oceny samych siebie jako złych, krnąbrnych i niedobrych.
Praca z dzieckiem z FAS polega na pracy z rodzicami i z dzieckiem, dotyczy sposobów pracy jak również wspierania dziecka w rozwoju. Może przybierać różne formy. Kluczem do pracy z dziećmi z FAS jest konsekwencja i zapewnienie im stałości szczególnie w otoczeniu, w którym przebywa na co dzień. Stosuje się również ustalanie harmonogramów, poprzez które dziecko w sposób stały, rytmiczny wykonuje czynności i przewiduje następujące po sobie zadania.
Jakie konkretne wskazówki do pracy w domu i szkole z dzieckiem z FAS można zalecić?
Żeby opracować program pracy z dzieckiem należy przede wszystkim poznać dziecko, jego możliwości, trudności jak również rodziców i środowisko w jakim dziecko się obraca.
Wskazówki do pracy z dzieckiem:
- upraszczaj materiał i dobieraj do niego obrazujące go ilustracje,
- w pracy z dzieckiem korzystaj z ilustrowanego słownika, pomoże to rozwijać jego mowę i rozumienie pojęć,
- przekazując słownie jakieś polecenie pomóż je przełożyć na działanie, wesprzyj polecenie gestem, pokaż, zilustruj efekt, który ma nastąpić,
- używaj słownych wskazówek, takich jak piosenka czy krótkie rymowanki w celu przypomnienia co dalej ma robić np. ”gdy zadanie już przeczytam, to za zeszyt szybko chwytam, dane wszystkie wypisuję i z zapałem je rachuję”,
- unikaj w wypowiedziach zwrotów literackich, metafor, ironii, sarkazmu, abstrakcyjnego humoru,
- komunikaty formułuj prosto, jasno,
- unikaj pytań ”dlaczego?”, pytaj raczej ”czy tak …”, ”czy tak…?”, proponuj wybór
- wydając polecenia dziel je na ”czynniki pierwsze” i podawaj je dziecku jeden po drugim, a jeśli jest to konieczne – powtarzaj je,
- upewniaj się czy dziecko na pewno zrozumiało polecenie,
- do przekazywania informacji dobrze jest używać technik i kilku kanałów sensorycznych (informacje wzrokowe są uzupełniane słuchowymi, dotykowymi, smakowymi, węchowymi, przestrzennymi i ruchowymi),
- używaj technik plastycznych w celu przybliżenia dziecku pojęć abstrakcyjnych.
mgr Katarzyna Nowicka – Pasternak – psycholog, psychoterapeuta
Polecana literatura:
- Hryniewicz D., Specyfika pomocy psychologiczno-pedagogicznej dzieciom z FAS, Warszawa, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, 2007, ISBN 978-83-89566-38-6
- Klecka M., Fetal alcohol syndrome (FAS) – Alkoholowy Zespół Płodowy. Poalkoholowe dzieci ze złożoną niepełnosprawnością, „Dziecko krzywdzone. Teoria. Badania. Praktyka” 2004, nr 8
- Keck G., Kupecky R.: Wychowanie zranionego dziecka. Wydawnictwo MRaciniewski Services. Warszawa 2010
- Liszcz K.: Dziecko z FAS w szkole i w domu. Rubikon. Kraków 2011
Zapraszamy na konsultacje do naszych specjalistów:
