Jakie są konsekwencje przemocy – czyli o tym co doświadcza agresor, ofiara i świadek.
O agresji w szkole słyszymy coraz częściej. Potwierdzają to badania realizowane w ramach ogólnopolskiego programu Szkoła bez Przemocy (Przemoc w szkole, Raport z badań, lipiec 2011, Zespół badawczy: Instytut Socjologii UW). 83% uczniów szkół podstawowych doświadczyło przynajmniej jednego z 26 rodzajów przemocy rówieśniczej. Agresja werbalna jest w szkole wszechobecna. Z badań wynika również: rodzice są nieświadomi, że ich dzieci padają ofiarą przemocy, co łączy się z deklaracjami uczniów, iż sami sobie radzą z problemami i nie proszą kogokolwiek o pomoc. Tak szeroko badany problem może pokazać nam, że agresja wśród dzieci i młodzieży jest zjawiskiem narastającym, jest procesem, który zaczyna się od drobnego dokuczania i szkodzenia innym i może prowadzić do pobić i ciężkich przestępstw. Problem agresji wśród dzieci i młodzieży zaprząta myślenie i działania rodziców, wychowawców, pedagogów, psychologów i polityków.
Co robimy by przeciwdziałać agresji?
Nie ma jednej prostej recepty na zapobieganie i usuwanie przemocy w szkole. Tylko działania na różnych płaszczyznach i w różnych zakresach funkcjonowania szkoły i pedagogów dają możliwość ograniczenia tego problemu. Niemal we wszystkich szkołach, na każdym szczeblu: szkół podstawowych, gimnazjów i liceów prowadzi się działania, które zmierzają do zapobiegania agresji i przemocy. Priorytety realizacji polityki oświatowej, które ustala Ministerstwo Edukacji Narodowej na rok 2015/2016 dotyczą miedzy innymi wzmocnienia bezpieczeństwa dzieci i młodzieży. Na rok 2014/2015 priorytetem była profilaktyka przemocy i agresji w szkołach. W związku z ustalonymi priorytetami organizowane są rady szkoleniowe dla nauczycieli dotyczące systemowego rozwiązywania problemów agresji, warsztaty profilaktyczne dla uczniów dotyczące przyczyn i skutków agresji, jak również spotkania dla rodziców, gdzie omawiane są objawy jakie prezentuje dziecko, które może być ofiarą przemocy w szkole. Realizowane są działania profilaktyczne, których celem jest stworzenie odpowiedniego klimatu szkoły, takiego gdzie dzieci mają czuć się bezpieczne. Ważne jest również szybkie i sprawne diagnozowanie sytuacji przemocy, podejmowane są działania integrujące zespoły klasowe, działania edukacyjno-integrujące dla całej społeczności szkolnej i lokalnej. Jasny powinien być również system norm i zasad panujących w szkole. Uczniowie powinni brać udział w tworzeniu tych zasad, by mieć poczucie wpływu i odpowiedzialności za ich przestrzeganie. Ważne jest również by był jasny i klarowny system konsekwencji i nagród. Procedury i zasady postępowania w przypadkach agresji i przemocy również powinny być jasne i klarowne. Podejmuje się również działania interwencyjne, doraźne jak i postępowania długofalowe.
Czy te działania odnoszą pożądany efekt? Pracując w szkole często widzę pedagogów, którzy odczuwają frustracje z powodu niskiej skuteczności podejmowanych działań.
Co sprawia, że trudno jest efektywnie reagować na przejawy agresywnych zachowań dzieci?
Przede wszystkim nie ma dostatecznej wiedzy na temat zjawiska agresji i przemocy wśród nauczycieli jak i rodziców. Jeśli wiedza jest to często zdarza się, że nie ma praktycznych umiejętności wychowawczych. Uczniowie zgłaszający się po pomoc często słyszą “Nie skarż” albo doświadczają sytuacji kiedy ich problem jest bagatelizowany, bo nauczyciel np. zajęty jest innymi sprawami. Zdarza się również tolerowanie zachowań z pozoru niegroźnych takich jak przezywanie, wyśmiewanie, które następnie ma tendencję do eskalacji. Powodem trudności w efektywnym radzeniu sobie z agresją jest również brak konsekwencji i jednomyślności w działaniach podejmowanych przez grono nauczycielskie, brak działania zespołowego, współpracy i wymiany informacji. Jeden nauczyciel przymyka oko, drugi wyciąga konsekwencji i dzieci uczą się bardzo szybko, że w niektórych sytuacjach i relacjach jest przyzwolenie ze strony dorosłych na zachowania agresywne w stosunku do kolegów, ale również w stosunku do nauczycieli. A kiedy przyzwalamy na agresywne zachowania, to krótka droga dzieli nas od wystąpienia zjawiska przemocy.
Czy agresja i przemoc to to samo?
Agresja jest zjawiskiem incydentalnym. Są to wszelkie działania (fizyczne lub słowne), których celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej. Działanie to ma wywołać u drugiej osoby ból, strach, niepokój bądź wewnętrzne cierpienie. Agresja dotyczy osób o zbliżonej sile i możliwościach. Natomiast przemoc jest procesem, oznacza przewagę sprawcy nad ofiarą lub ofiarami. Są to sytuacje gdzie brak jest równowagi sił, np. gdy uczeń jest narażony na kpiny, ataki i jest wobec nich bezbronny (np. młodszy, słabszy fizycznie lub psychicznie). Agresja może więc prowadzić do przemocy.
Szczególną formą przemocy w szkole jest dręczenie (bulling) a obecnie również cyberbulling (dręczenie w Internecie). Jest to systematyczne, długotrwałe prześladowie, upokarzanie lub wykluczanie z grupy jednej osoby przez grupę uczniów, którzy świadomie wykorzystują w tym celu swoją przewagę.
Jakie są przyczyny zachowań agresywnych?
Są trzy teorie, które opisują przyczyny zachowań agresywnych. Pierwsza z nich mówi, że agresja jest wrodzona, instynktowana, jest napędem do działania. Jeśli przyjmiemy tą teorię, to w środowisku szkolnym ważne będzie, żeby istniały takie aktywności, które pozwolą na zaspokojenie instynktu. Może to być sport i rywalizacja. Druga teoria mówi o agresji jako o reakcji na frustracje celów i potrzeb. Jeśli nie mam i nie dostaję tego czego potrzebuję to zachowuję się agresywnie. Idąc za tą teorią ważne jest, żeby dbać o zaspokajanie fizycznych i psychologicznych potrzeb dzieci i młodzieży. A więc uczniowie powinni być najedzeni, wyspani, powinni czuć się w szkole ważni i doceniani. Trzecia teoria opisuje agresję jako skutek społecznego uczenia się. Ważne jest by w szkole dorośli nie odpowiadali agresją na agresję, a system norm powinien być zgodny dla całej szkoły, uczniów i grona nauczycielskiego.
Jakie formy agresji i przemocy szkolnej spotykane są najczęściej?
Możemy wyróżnić agresję fizyczną (np.: bicie, kopanie, popychanie, szarpanie, wymuszanie pieniędzy) werbalną (np.: dokuczanie, przezywanie, wyśmiewanie, grożenie, plotkowanie) relacyjną (obniżenie czyjegoś statusu w grupie, wykluczenie z grupy, izolowanie, pomijanie) cyberprzemoc (przemoc z użyciem nowych technologii, obraźliwe sms-y, obraźliwe wpisy na portalach internetowych)
Przemoc może być stosowana bezpośrednio, ale również pośrednio, gdy namawia się kolegów i koleżanki do stosowania przemocy.
Kto może być ofiarą przemocy w szkole?
Często uważa się, że to specyficzne cechy danej osoby, jak np. kolor włosów, waga, noszenie okularów, wpływają na bycie kozłem ofiarnym. Jednak bardzo często zauważam, że takimi kozłami są osoby o różnym wyglądzie, uczniowie dobrze i źle się uczący, chłopcy i dziewczynki. Nie ma reguły. To raczej specyficzne mechanizmu grupowe wpływają na wyłonienie się kozła ofiarnego. Ważne jest żeby wiedzieć, że zachowanie dziecka, które doświadcza przemocy zmienia się w czasie jej doświadczania i np. niepewność i wycofanie mogą być skutkiem doznawanej przemocy, a nie jej powodem. Ofiary przemocy bardzo rzadko mówią dorosłym o swoich problemach, często uważają, że wina leży w nich. Często też słyszą ze strony nauczycieli i rodziców “Nie skarż”, “ Jak cię przezywają to im oddaj”.
Są jednak takie cechy, które predyktują do roli ofiary jak: nieśmiałość, wysoki poziom lęku, trudność w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami.
Ważna jest tutaj przede wszystkim uważność wychowawców i rodziców obserwujących zachowania dziecka. Często problemem nauczycieli jest zdiagnozowanie sytuacji przemocy ponieważ ofiara nie przyznaje się, a sprawca lub sprawcy uważają, że nic się nie dzieje.
Jak zidentyfikować ofiarę przemocy szkolnej?
Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na dzieci które są często wyśmiewane, poniżane, zastraszane, zmuszane do wykonywania poleceń kolegów, szukają swoich rzeczy, które są chowane w toaletach czy szatni, mają ślady fizyczne takie jak zadrapania, siniaki, często płaczą, wygląda na osoby smutne i nieszczęśliwe. Mogą przejawiać również nieoczekiwane zmiany nastroju, są izolowane, tracą zainteresowanie nauką, spóźniają się do szkoły, przerwy spędzają same, nie biorą udziału w imprezach, nie mają kolegów, skarżą się często na bóle głowy, brzucha, mają kłopoty ze snem.
A kto jest sprawcą przemocy?
Zazwyczaj są to uczniowie starsi, silniejsi, aktywni i energiczny. Starają się dominować nad otoczeniem i próbują podporządkować sobie innych. Łatwo wpadają w gniew, często są napięci lub sfrustrowani w swoich potrzebach, Mają problemy z przestrzeganiem zasad. Wpadają w złe towarzystwo, wcześnie zaczynają pić alkohol, popełniają kradzieże i wchodzą w konflikty z prawem. Mają łatwość w przeciwstawianiu się dorosłym i sami boją się silniejszych od siebie. Ich świat opisywany jest poprzez bycie słabszym lub silniejszym. Mają opinię dzieci twardych, nie widać po nich wstydu, poczucia winy i empatii wobec kolegów. Im są starsi, tym częściej mają negatywny stosunek do szkoły i gorsze oceny. Zazwyczaj mają również grupę osób, wśród których cieszą się popularnością (za Olweus, 1998).
Co się dzieje ze świadkami przemocy?
Zachowanie świadków nigdy nie jest obojętne w procesie przemocy. Świadkowie albo pomagają ofierze, albo wspierają oprawcę. Z różnych powodów uczniowie mogą nie pomagać ofierze, mogą bać się że sami zajmą jej miejsce, mogą myśleć, że skoro ofiara nic nie robi to że jej to nie przeszkadza, mogą czuć podziw względem oprawcy. Jeśli udzielały pomocy, a ona nie przyniosła efektów to mogą czuć się bezsilni i bezradni wobec problemu. Bardzo ważna jest tu uważność nauczycieli w obserwacji zespołów klasowych Ważne jest by wspierać próby udzielania pomocy przez uczniów. Dzieci dzięki temu czują się bezpieczniej w szkole, wiedzą że gdy im się coś stanie będą mogły liczyć na pomoc.
Jakie są konsekwencje przemocy?
Konsekwencje dotyczą każdego kto uczestniczy w sytuacji przemocy, ofiarę, sprawcę jak również świadków. Wyglądają one inaczej i zmieniają się w trakcie trwania przemocy.
Długofalowe skutki bycia ofiarą przemocy to obniżona samoocena i zaniżone poczucie własnej wartości. Dzieci doświadczające przemocy mają problemy społeczne takie jak trudności w nawiązywaniu kontaktów, skłonność do izolacji oraz częste myśli samobójcze. Dla sprawców przemocy negatywną konsekwencją ich zachowań jest utrwalanie się agresywnych zachowań na przyszłość. Mają obniżanie poczucia odpowiedzialności za własne działania oraz wykazują skłonność do zachowań aspołecznych. Łatwe wchodzą w konflikty z prawem. Świadkowie przemocy uczą się milczeć, odwracać wzrok lub przyłączać do silniejszego. Uczą się bezradności i nabierają nawyku niereagowania w trudnych sytuacjach. Utrwalają w ten sposób bierną postawę wobec życiowych trudności. W dorosłym życiu grozi im obniżenie poczucia odpowiedzialności, nieumiejętność współpracy i rozwiązywania konfliktów.
Polecana literatura:
- Danilewska J., „Agresja u dzieci szkoła porozumienia”, Warszawa 2002
- Gordon T., „Wychowanie bez porażek”, Warszawa 1993
- Kozłowska A., ” Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym”, Warszawa 1984.
- Skorny Z., „Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się”, Warszawa 1968
- Strony internetowe: www.ore.pl,
autor tekstu: mgr Katarzyna Nowicka-Pasternak psycholog, psychoterapeuta
Więcej na temat problemów okresu dojrzewania przeczytasz tutaj:
A na konsultacje zapraszamy do naszych specjalistów: