„Przestraszyłeś mnie!”, „Poczułam ogromny lęk przez ciebie!”. Większość z nas nie zauważy różnicy w tych dwóch komunikatach. Jednak, mimo wielu podobieństw, nie oznaczają one dokładnie tego samego. Po przeczytaniu artykułu będziesz wiedział/wiedziała jaka jest różnica między strachem a lękiem oraz jak nasz organizm radzi sobie z tymi stanami.
Spróbuj wyobrazić sobie dwie sytuacje:
- Jesteś na spacerze w lesie. Nagle wchodzisz w pajęczynę, a tuż przy twojej twarzy zwisa wielki pająk krzyżak.
- Oglądasz filmik na Youtube gdzie tarantula chodzi po ręce mężczyzny.
W obu przypadkach czujesz nieprzyjemny niepokój, masz przyspieszony oddech, twoje serce szybciej bije, masz napięte mięśnie. W pierwszym z nich, podczas feralnego, leśnego spotkania z pajęczakiem jest ono realnym zagrożeniem, ponieważ możesz przecież zostać ugryziony. To strach – bardzo ważna i przydatna emocja, która informuje nas o realnym zagrożeniu. Nasz organizm dostaje komunikat „niebezpieczeństwo!”, który aktywizuje wyżej wymienione reakcje ułatwiające wykonanie odruchów odpowiedzialnych za ucieczkę lub walkę.
Nie możemy więc w ten sam sposób myśleć o drugiej sytuacji, w której siedzisz w bezpiecznym mieszkaniu, na wygodnym fotelu z laptopem lub telefonem przed sobą, oglądając filmik z tarantulą. Tutaj zagrożenie nie jest rzeczywistością, pająka nie ma w naszym otoczeniu. W ten sposób dochodzimy do najistotniejszej różnicy między strachem i lękiem. Strach dotyczy sytuacji, która realnie nam zagraża, wiążę się bardziej z zewnętrzną sytuacją. Natomiast lęk to w większym stopniu nasze wewnętrzne przeżywanie sytuacji, które nie są dla nas realnym zagrożeniem.
W ciekawy sposób pisze o tym Robert M. Sapolsky w książce Dlaczego zebry nie mają wrzodów? :
My, ludzie, potrafimy się też stresować z powodu spraw całkowicie bezsensownych z punktu widzenia lwa czy zebry. Nie jest bowiem szczególnie typową właściwością ssaków, aby być pełnym obaw w związku z hipoteką, urzędem skarbowym, koniecznością publicznego przemawiania, rozmową kwalifikacyjną w sprawie pracy czy też nieuchronnością śmierci. Ludzkie doświadczenie pełne jest stresorów psychologicznych, jakże odległych od fizycznego świata głodu, zranień, utraty krwi czy ekstremalnych temperatur. Kiedy uruchamiamy reakcję stresową z powodu strachu przed czymś, co okazuje się realnym zagrożeniem, gratulujemy sobie umiejętności poznawczych pozwalających je przewidzieć i zmobilizować konieczne siły obronne. Te przewidywane działania obronne mogą nas chronić, ponieważ wiele elementów reakcji stresowej ma na celu przygotowanie nas do stawienia czoła stresorom. Jednak kiedy całe to fizjologiczne zamieszanie, związane z reakcją stresową, pojawia się bez powodu lub w odpowiedzi na coś, na co zupełnie nie mamy wpływu, mówimy o lęku, nerwicy, paranoi czy nieuzasadnionej wrogości.
STRACH
Strach jest stanem silnego emocjonalnego napięcia. Na reakcję strachu składają się 4 elementy:
- Składnik poznawczy – różnego rodzaju oczekiwania i przekonania związane z konkretnym zagrożeniem
- Składnik somatyczny – reakcja fizjologiczna organizmu
- Składnik emocjonalny – różnorodne uczucia związane z silną obawą, przerażeniem i paniką
- Składnik behawioralny – trzy biologicznie zdeterminowane podstawowe typy reakcji: 1) przygotowanie do walki 2) ucieczka 3) bezruch/zamrożenie.
Najważniejsza różnica między strachem i lękiem dotyczy więc składnika poznawczego. Brak tu konkretnego bodźca, tak jak np. w przypadku szybkiej reakcji na nadjeżdżające z naprzeciwka auto. Zagrożenie ma mglisty, nieokreślony charakter, np. jak podczas lęku przed rozmową o pracę. (J. Mellibruda, 2004)
STRACH – REAKCJA FIZJOLOGICZNA
Prześledźmy co dzieje się z naszym organizmem od momentu zauważenia bodźca wywołującego strach.
- Posłużmy się początkowym przykładem z pająkiem. Wchodzisz w pajęczynę, a koło twojej twarzy widzisz krzyżaka. Do akcji wkracza twój układ nerwowy, a dokładniej jego część odpowiedzialna za sytuacje kryzysowe lub za sytuacje, które postrzegasz jako kryzysowe, nazywana współczulnym układem nerwowym. Jest on jednocześnie częścią autonomicznego układu nerwowego, co oznacza że mamy małą kontrolę nad reakcjami fizjologicznymi, które ten układ uaktywnia.
- Kiedy układ współczulny wie już, że znajdujemy się w sytuacji zagrożenia rozpoczyna produkcję adrenaliny oraz pokrewnej substancji – noradrenaliny. Są one „gońcami”, którzy w bardzo szybkim czasie aktywują najróżniejsze narządy do pracy na najwyższych obrotach. W ten sposób: rozszerzają się twoje źrenice, wydzielasz mniej śliny, twoje serce zaczyna szybciej bić, szybciej oddychasz, twoje trawienie jest zahamowane, dostajesz gęsiej skórki.
- Dzięki powyższym reakcjom jesteś w stanie bardzo szybko zareagować, w naszym przypadku zrobić gwałtowny unik głową i krok w tył, tak aby nie wejść w pająka (reakcja ucieczki) lub szybki ruch dłonią odtrącający zwierzaka (reakcja walki).
- Zagrożenie minęło, jesteś bezpieczny. Do pracy rusza przywspółczulny układ nerwowy, odpowiedzialny za przeciwstawne reakcje naszego organizmu. Pośredniczy w spokojnych, wegetatywnych działaniach. Zwęża źrenice, stymuluje wydzielanie śliny, zwalnia bicie serca, stymuluje trawienie – możesz znów cieszyć się spokojnym spacerem po lesie.
Wiesz już na czym polega różnica między strachem a lękiem. Są to stany, które towarzyszą nam w wielu sytuacjach dnia codziennego. Czasami jednak nadmiernie przeżywany lęk może prowadzić do uciążliwych zaburzeń emocjonalnych. Na czym polegają stany lękowe u młodzieży przeczytasz w naszym artykule:
https://psychoterapia.plus/zaburzenia-lekowe-u-dzieci-i-mlodziezy/.
Natomiast porady jak radzić sobie ze stresem znajdziesz tutaj:
https://psychoterapia.plus/jak-radzic-sobie-ze-stresem/#more-858
Literatura:
- Mellibruda, J. Z lękiem i strachem u podłoża. Świat Problemów, Nr. 1, 2004.
- Sapolsky, R. Dlaczego zebry nie mają wrzodów? Psychofizjologia stresu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2012.
- Szatan, M. Strach a lęk w ujęciu nauk humanistycznych. Studia Gdańskie, Tom XXXI
autor: psycholog, socjoterapeuta, psychoterapeuta Faustyna Szaynok
Zapraszamy na Konsultacje Online dla młodzieży.
