Niemieckie słowo autismus zostało ukute przez szwajcarskiego psychiatrę Eugenia Bleulera. Słowo to pochodzi od greckiego autos – ja oraz ismos – przyrostek wskazujący na działanie lub stan. Bleuler użył go by opisać egocentryczne myślenie, które prowadzi do wycofania się w świat fantazji.
W 1943 roku Leo Kanner wprowadził współczesną koncepcję „autyzmu”. Zasugerował on, że dzieci żyją w swoim własnym świecie, odcięte od kontaktów społecznych. Wysnuł też hipotezę, że autyzm jest odrębnym od schizofrenii zaburzeniem, stanowi defekt rozwoju, nie natomiast jego regresję. Kenner zaobserwował, że autyzm prowadzi do problemów w interakcjach społecznych i komunikowaniu się, a także do potrzeby niezmienności. Dzieci były przywiązane do stałego otoczenia, rytuału zajęć, odpowiednich sposobów wykonywania czynności, były również nieelastyczne i sztywne. W 1944 roku Hans Asperger opisał zespół, który nazwał psychopatologią autystyczną. Później zaburzenie odpowiadające temu opisowi było nazywane zespołem Aspergera.
Aż do lat 70 XX wieku autyzm uważano za postać schizofrenii. Był też nazywany schizofrenią wieku dziecięcego.
Zaburzenie ze spektrum stanowi niejednorodne zaburzenie neurorozwojowe o bardzo różnym stopniu nasilenia i manifestacjach. Ma przyczyny zarówno genetyczne, jak i środowiskowe. Istotny jest czynnik genetyczny, ale też środowisko prenatalne. Na przykład, gdy matka cierpi na schorzenia autoimmunizacyjne, takie jak Hashimoto, albo łuszczyca. Poziom przeciwciał wpływa na rozwój mózgu, powstaje więcej neuronów, które trudniej migrują, przez co gorzej powstają zsynchronizowane sieci, takie jak np. mózg społeczny odpowiedzialny za rozumienie emocji swoich i innych osób, a także naśladowanie.
Komunikacja osób z ASD może być opóźniona nawet o kilka lat, pomimo prawidłowego rozwoju słuchu. Deficyty są bardzo zróżnicowane – na jednym krańcu są osoby, które kiedyś były opisywane jako osoby z zespołem Aspergera, które całkiem dobrze się komunikują, z drugiej strony mogą być osoby, które praktycznie nie uczą się mówić, praktycznie nie są w stanie się kontaktować. Mogą również pojawić się nietypowe wzorce mowy – osoby te mogą mówić zbyt głośno, może też nie pojawiać się melodia wypowiedzi. Często nie stosują również mowy ciała i innych niewerbalnych zachowań. Pojawiają się trudności z podjęciem i kontynuowaniem rozmowy, mogą mówić do siebie, lub dużo o wąskich, specyficznych zainteresowaniach.
Dojrzewanie społeczne zachodzi wolniej niż u innych dzieci, a fazy rozwojowe mogą występować niezgodnie z oczekiwaną kolejnością. Rodzice często zaczynają się martwić w drugiej połowie pierwszego roku życia, bo dziecko nie odwzajemnia wtedy uśmiechów lub niechętnie się przytula. W wieku poniemowlęcym dzieci niechętnie bawią się z rówieśnikami. Starsze dzieci niechętnie wchodzą w relacje, mają niewielką potrzebę bliskości, niewielu przyjaciół, nie dzielą się swoimi radościami i smutkami. Mogą też pojawiać się zmniejszone, niemal nieobecne potrzeby seksualne, nie jest to jednak regułą.
Nauka zachowań motorycznych przebiega w normie, ale mogą pojawiać się nietypowe zachowania, takie jak stereotypie, czyli kręcenie się, kołysanie, machanie nogami, utrzymywanie nietypowej pozycji ciała.
Zaburzona jest zabawa symboliczna – zamiast posługiwać się zabawkami jako przedstawieniami czegoś innego, mogą skupiać się na cechach samych zabawek, takich jak na przykład wirujących częściach, segregować według kształtu, koloru.
Ważna jest niechęć i opór wobec zmian. Lubią sztywno trzymać się określonego porządku dnia, na przykład tej samej drogi do szkoły.
Przebieg może być różny, od łagodnego ograniczenia relacji społecznych do prawie całkowitego ich zaniku. Chęć do dzielenia się zainteresowaniami i przeżyciami może być zredukowana, niektórzy mogą w ogóle nie inicjować kontaktów, nie reagować na próby zbliżenia się. Podczas mówienia używają niewielu zwykłych sygnałów fizycznych, jakimi posługuje się większość osób – kontaktu wzrokowego, gestykulacji, uśmiechu. Mogą również w specyficzny sposób reagować na sytuacje społeczne, co może prowadzić do załamania relacji.
Zajęcia i zachowania cechują się powtarzalnością i zawężeniem. Bardzo istotne jest także różne odczuwanie bodźców – może być osłabione odczuwanie niektórych bodźców, jak również mogą pojawiać się nadwrażliwości. Przejawiają się one w bardzo różny sposób – od wybiórczości pokarmowej, osoby te nie są w stanie spożyć pokarmów o określonej strukturze, np mięsa, produktów, które wydają się oślizgłe. Nadwrażliwości mogą dotyczyć również dotyku – osoby takie mogą nie chcieć nosić niektórych tkanin, preferować luźne, mniej dotykające ciała rzeczy.
Charakterystyczne dla osób ze spektrum jest zaburzenie teorii umysłu. Nie oznacza to, że są one nieempatyczne, nie są w stanie współodczuwać emocji, lecz pojawia się problem ze zbudowaniem modelu, co dana osoba może myśleć. Mogą to kompensować analizowaniem. Na przykład są w stanie się nauczyć, że opuszczone kąciki ust oznaczają smutek, natomiast podniesione – radość. Często też utrzymują z tego powodu bardzo wąską grupę znajomych, ponieważ są w stanie nauczyć się ich reakcji i wiedzą, czego się spodziewać.
Zaburzenia ze spektrum towarzyszą od wczesnego dzieciństwa, jednak mogą być zauważone dopiero na późniejszych etapach rozwoju, ze względu na pojawienie się nowych i bardziej złożonych wyzwań środowiska. Osoby z ASD mogą mieć liczne wyuczone strategie maskujące i adaptacyjne. Mogą również stosować kamuflaż polegający na celowym powstrzymywaniu się od pewnych zachowań, lub korzystanie z wyuczonych wzorców zachowań pozwalających kompensować lub maskować objawy. Działania takie wynikają z chęci dopasowania się do grupy rówieśniczej i społecznej. Osoby z ASD mogą na przykład utrzymywać kontakt wzrokowy, mimo że nie odczuwają takiej potrzeby lub nawet powoduje to dyskomfort, po to by być bardziej akceptowanym przez społeczeństwo. Mogą również powstrzymywać się przed mówieniem o swoich zainteresowaniach, ze względu na świadomość, że wąskie i specyficzne zainteresowania, mogą być przez inne osoby odbierane jako dziwne. Może też pojawić się kontrolowanie pozycji ciała, analizowanie tego jak będą postrzegane przez rozmówcę. Więcej strategii kompensacyjnych przejawiają kobiety, także bardziej przejmują się tym czy zostaną zaakceptowane.
Objawy zaburzeń ze spektrum autyzmu powinny pojawiać się już w pierwszej dekadzie życia. Objawy składają się na tak zwaną triadę autystyczną:
- Nieprawidłowości w rozwoju społecznym, zwłaszcza w zdolności uczestnictwa w interakcjach społecznych.
- Deficyty i nieprawidłowości w komunikacji – zarówno werbalnej, jak i niewerbalnej.
- Sztywne wzorce zachowań, aktywności i zainteresowań.
W naszym Centrum realizujemy:
- diagnozę spektrum autyzmu u dzieci i młodzieży
- diagnozę spektrum autyzmu u dorosłych
- Trening Umiejętności Społecznych dla dzieci i młodzieży
- Trening Umiejętności Społecznych dla dorosłych
- psychoedukację dla rodziców dzieci z diagnozą spektrum
autor: Krzysztof Adamkiewicz – psycholog
