Mowa jest czynnością, bez której bezsprzecznie trudno jest funkcjonować człowiekowi. Istnieje szereg czynników, którymi jest ona uwarunkowana. Są nimi: prawidłowe wykształcenie aparatu mowy, słuchu, ale też właściwe funkcjonowanie układu nerwowego, znajomość języka, a także całość zachowań pozajęzykowych – tak ważnych dla pełnego wyrazu. Jest to więc proces skomplikowany. Jeśli jednak któryś z wymienionych elementów ulegnie pewnym nieprawidłowościom, porozumiewanie się jest znacznie utrudnione. Muzykoterapia natomiast jest dziedziną, która odpowiada swoim wachlarzem możliwości na różnego rodzaju zaburzenia, dysfunkcje i potrzeby. Dobrze prowadzona sesja muzykoterapeutyczna z pewnością może być świetnym sposobem, by wesprzeć proces powrotu do zdrowia wielu osób. Muzyka, która jest tu środkiem oddziaływania, poprzez swoją asemantyczność i abstrakcyjność niesie za sobą wiele sił umożliwiających zmiany. W myśl amerykańskiego pisarza Jonathana Carolla „To, że milczę, nie znaczy, że nie mam nic do powiedzenia”, muzykoterapeuta często może być jedną z nielicznych osób, która w procesie terapeutycznym będzie potrafiła „usłyszeć milczącego”, dostrzec to, co innym – skoncentrowanym na konkretnych zaleceniach i szybkich efektach – będzie „umykać”. Bazowanie na potencjale pacjenta, tym, co już (albo jeszcze) potrafi, jest jedną z większych zalet tej dziedziny.
Czym więc jest właściwie muzykoterapia?
Jedna z definicji, zaproponowana przez Edith Lecourt (2008, s. 6), brzmi następująco: „Muzykoterapia to forma psychoterapii, rehabilitacji lub pomocy psychomuzycznej, która wykorzystuje dźwięk oraz muzykę – w każdej możliwej formie – jako środek wyrazu, komunikacji, strukturyzacji oraz analizy relacji. Stosowana jest zarówno indywidualnie, jak i grupowo, w pracy z dziećmi i osobami dorosłymi”. Lecourt rozróżnia więc dźwięk oraz muzykę, podkreśla różnorodność możliwych do wykorzystania sposobów pracy i znaczenie relacji. Przyjęcie jednoznacznej definicji muzykoterapii, jest jednak w zasadzie niemożliwe, gdyż są one konstruowane z perspektywy praktyków, teoretyków i badaczy, a każda z tych perspektyw koncentruje się na innych aspektach. Problem definiowania muzykoterapii polega również na niezgodności tych definicji w zakresie priorytetowości muzyki i terapeuty.
Najwięcej treści dedykowanych zaburzeniom mowy wywołanym uszkodzeniem mózgu zawartych jest w muzykoterapii neurologicznej (Neurologic Music Therapy – NMT), której twórcą jest Michael Thaut. Cała koncepcja została podzielona przez niego na trzy obszary – techniki sensomotoryczne, kognitywne i logopedyczne. Te ostatnie mogą być najbardziej odpowiednie w terapii zaburzeń mowy (Thaut, Hoemberg, 2014, s. 2).
Podstawą skuteczności muzykoterapii neurologicznej jest fakt, że opiera się ona na „neurofizjologicznych mechanizmach konieczności przetwarzania informacji w obu półkulach mózgowych. Jej bazą jest teoria stosowania bodźców czuciowych oraz uruchomienie zaangażowania rytmicznego” (Ruda, Trypka, 2014, s. 20). Innymi słowy, działanie to, ma na celu umożliwić nieuszkodzonym częściom mózgu kontrolować funkcje utracone w uszkodzonych obszarach. Głównie technika, jaką jest śpiew może pomóc pacjentom zwiększyć lub zmniejszyć tempo mowy i zniwelować niewłaściwe pauzy w wypowiedziach, upłynnić mowę, zwłaszcza poprzez takie elementy dzieła muzycznego, jak rytm i metrum, które zmuszają pacjenta do dostosowania się, trzymania się narzuconego pulsu. Ponadto, taka technika zapewnia pacjentowi informację zwrotną, że ustne wypowiedzi są możliwe – jest to pomocne zwłaszcza w momentach zwątpienia, kiedy postępy są bardzo powolne i trudne. W zaburzeniu mowy o typie afazji szczególnie ciężko jest skoncentrować się jednocześnie na artykulacji mowy, pamiętać o zamierzonym zdaniu i myśleć nad następną wypowiedzią, w związku z czym bardzo często rytm mowy i akcent sylabowy są zaburzone, „tracą rytm”, a nieakcentowane sylaby są opuszczane (Erickson, Goldinger, 1996, za: Aldridge, 2005, s. 191). Wykorzystanie śpiewu może być sposobem na upłynnienie tego, co „straciło rytm” lub „utknęło” w procesie wypowiadania się (Thaut, Hoemberg, 2014, s. 142), tak jak jest to w przypadku zaburzenia mowy o typie afazji. Dodatkowo, wspólne śpiewanie daje bezcenne poczucie wspólnoty i przynależności, co jest kontrastem do codziennego przykrego doświadczenia osób z zaburzeniami mowy, które często czują się oddzielone od innych z powodu swojej niepełnosprawności. Śpiew jest opisywany wręcz jako pożądane przez te osoby uwolnienie od bezradności bycia pacjentem, a co więcej, jest jednym z niewielu środków do komunikowania myśli środowisku zewnętrznemu (Aldridge, 2005, s. 194).
Poza tym, często zdarza się tak, że jednym z wiodących celów muzykoterapii – nie tylko w obszarze zaburzeń mowy – jest to, że wszelkie interwencje muzyczne w rehabilitacji mają po prostu zmniejszać ból i poprawiać samopoczucie (Nayak, Wheeler, Shiflett, Agostinelli, 2000, s. 280).
Przetwarzanie materiału muzycznego między półkulami odbywa się według tych samych schematów, co przetwarzanie poznawcze – lewa półkula przetwarza muzykę analitycznie, sekwencyjnie, prawa – całościowo. Wymiana informacji między półkulami jest możliwa za pośrednictwem ciała modzelowatego. Aktywacja funkcji językowych, za które odpowiada prawa półkula, jest ważna w procesie rehabilitacji (na przykład afazji), a jest to możliwe z udziałem muzyki, która jest przetwarzana przez obie półkule (Bradshaw, 1989, s. 97; Ozdemir, Norton, Schlaug, 2006). Daniel Jacome (1984, s. 309) pisze o pacjencie po udarze, u którego występowały zakłócenia w wypowiedziach, a ponadto pacjent ten miał trudności ze znalezieniem słów. Mimo to, często gwizdał, spontanicznie śpiewał piosenki z doskonałą wysokością dźwięku, melodią, rytmem, tekstem i wyrazem emocjonalnym. Natomiast mimowolna ekspresja emocjonalna twarzy i gestykulacja były u niego przesadzone. Jacome mocno podkreśla znaczenie śpiewu i muzykalności u osób z zaburzeniami mowy wywołanymi uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego i wskazuje ten kierunek, jako taki, który należy dokładnie zbadać.
Również Leonardi ze współpracownikami prowadziła badania, na podstawie których stwierdziła, że rehabilitacja przy pomocy muzyki w afazji opiera się na założeniu, że grane i śpiewane melodie mogą wywołać strukturalną neuroplastyczność istoty białej mózgu, a prawa półkula (z zachowanymi zdolnościami muzycznymi) może pełnić rolę kompensacyjną (Leonardi i in., 2018, s. 96). Chcąc bardziej zgłębić tematykę badań naukowych w tym zakresie, warto jeszcze sprawdzić analizy, których dokonała Tali Bitan wraz z zespołem badawczym (2018, s. 9), w których ukazano, jak zastosowanie muzykoterapii powoduje zwiększenie łączności między obszarami motorycznej kontroli mowy a obszarami językowymi prawej półkuli (dolnej części).
Do refleksji warto pozostawić inspirujące słowa Olivera Sacksa (2009, s. 254), który stawia pytanie: „Kto wie jednak, czy najważniejsze nie jest stwierdzenie, że prawą półkulę mózgową, która w normalnych warunkach spełnia tylko szczątkowe funkcje językowe, można w niecałe trzy miesiące uczynić sprawną językowo, a istotną rolę w tej metamorfozie odgrywa muzyka.”
autor artykułu: Aleksandra Chwiesiukowicz
bibliografia:
- Aldridge, D. (red.). (2005). Music therapy and neurological rehabilitation. Londyn: Jessica Kingsley Publishers.
- Bitan, T., Simic, T., Saverino, C., Jones, C., Glazer, J., Collela, B., Wiseman-Hakes, C., Green, R., Rochon, E. (2018). Changes in Resting-State Connectivity following Melody-Based Therapy in a Patient with Aphasia. Neural Plasticity, 1-13.
- Bradshaw, J.L. (1989). Hemispheric Specialization and Psychological Function. Chichester: John Wiley.
- Erickson, R.J., Goldinger, S.D. (1996). Auditory vigilance in aphasic individuals: Detecting nonlinguistic stimuli with full or divided attention. Brain and Cognition 30, 2, 244– 253, za: Aldridge, D. (red.). (2005). Music therapy and neurological rehabilitation. London: Jessica Kingsley Publishers.
- Jacome, D. (1984) Aphasia with elation, hypermusia, musicophilia and compulsive whistling. Journal of Neurological and Neurosurgical Psychiatry 47, 3, 308–310.
- Lecourt, E. (2008). Muzykoterapia czyli jak wykorzystać siłę dźwięków. Katowice: Videograf II.
- Leonardi, S., Cacciola, A., De Luca, R., Aragona, B., Andronaco, V., Milardi, D., Bramanti, P., Calabrò, R. (2018). The role of music therapy in rehabilitation: Improving aphasia and beyond. International Journal of Neuroscience, 128, 90–99.
- Nayak, S., Wheeler, B.L., Shiflett, S.C., Agostinelli, S. (2000). Effect of music therapy on mood and social interaction among individuals with acute traumatic brain injury and stroke. Rehabilitation Psychology Journal. 2000, 45, 274–283.
- Ozdemir, E., Norton, A., Schlaug, G. (2006). Shared and distinct neural correlates of singing and speaking. NeuroImage, 33, 628–635.
- Ruda, K., Trypka, E. (2014). Zastosowanie wybranych technik neuromuzykoterapeutycznych w rehabilitacji pacjentów z otępieniem. Psychogeriatria Polska 11, 1, 17-24.
- Sacks, O. (2009). Muzykofilia. Opowieści o muzyce i mózgu. Poznań: Zysk i S-ka.
- Thaut, M. H., Hoemberg, V. (red.). (2014). Handbook of neurologic music therapy. Oxford University Press.
