Agresja u dzieci i młodzieży - co zrobić gdy dziecko zachowuje się agresywne?

Definicyjny galimatias – złość, agresja, przemoc

Złość, agresja, przemoc. Słowa, które często służą opisowi zdarzeń konfliktowych, trudnych. Artykuł zaczniemy od uporządkowania ich rozumienia.

Złość – emocja, która służy informowaniu o przekraczaniu granic przez kogoś/coś. Emocje nie muszą prowadzić do agresji.
Agresja jest to zachowanie mające na celu wyrządzenie krzywdy (bólu) lub szkody osobie (która chce tego uniknąć). Dotyczy również niszczenia przedmiotów. W swojej definicji agresja zawiera zamiar sprawienia bólu, przykrości, szkody itp. i nie zawsze musi być to uświadomione przez sprawcę. Niesie destrukcyjne konsekwencje. Wiąże się z łamaniem norm społecznych (naruszeniem zasady niekrzywdzenia innych). Agresję można rozumieć również jako cechę osobowości, czyli “agresywność”.
Przemoc, czyli specyficzny rodzaj zachowań agresywnych oparty o motyw szkodzenia (chęć skrzywdzenia, zadania cierpienia), z destrukcyjnym skutkiem, z brakiem zachowania równowagi sił (czy to fizycznych, czy psychicznych). Przemoc wynika z przekonania sprawcy, że ma prawo do przymuszania kogoś, ma charakter cykliczny i powoduje uczucie satysfakcji u agresora.

Przemoc nie stanowi synonimu agresji, różni się rozmiarem i intensywnością doświadczanej przez ofiarę krzywdy.

Agresja niejedno ma imię…

Zachowania agresywne to słowo parasol na różne sposoby i formy agresji. Najbardziej podstawowy podział obejmuje:

Agresję fizyczną (bicie, kopanie, popychanie, szarpanie, plucie, zabieranie rzeczy, niszczenie przedmiotów).
Agresję słowną (werbalną) (dokuczanie, przezywanie, wyśmiewanie, obrażanie, rozsiewanie plotek, nieprzyzwoite gesty).
Agresję czynną polegającą na krzywdzeniu innych/niszczeniu przedmiotów.
Agresję bierną np. namawianie kogoś do wyrządzenia krzywdy innej osobie.
Agresję behawioralną – jawną.
Agresję symboliczną, pośrednią.
Agresję reaktywną związaną z wystąpieniem jakiegoś bodźca, który powoduje wystąpienie zachowań agresywnych.
Agresję proaktywną pojawiającą się bez bodźca/prowokacji, pełni określoną funkcję taką jak np. uzyskanie przyjemności z rozładowania napięcia/emocji lub osiągnięcie celu.
Agresja relacyjna polegająca na działaniach prowadzących do obniżenia czyjegoś statusu w grupie, dążenia do wykluczenia kogoś z grupy. Agresor sprawia przykrość, manipuluje oraz kontroluje ofiarę za pomocą komunikatów i działań w sferze społecznej.
Cyberprzemoc związana z wyrażaniem agresji w sieci.

Agresja w przebiegu rozwoju

(podane poniżej okresy są orientacyjne, należy pamiętać o indywidualnym rozwoju każdego dziecka)

Okres życia	Opis aspektu funkcjonowania
3 m.ż	rozpoznawanie gniewu w ekspresji mimicznej dorosłych
od 6 m.ż	wyrażanie gniewu w odpowiedzi na frustrację; pojawianie się fizjologicznych odpowiedzi na niemożność zaspokojenia swojej potrzeby np. czerwienienie się, prężenie, krzyk, napinanie mięśni
ok. 12 m.ż	agresja spontaniczna – niemowlę dążąc do kontaktu z przedmiotami/osobami może gryźć, kopać, szarpać, rzucać przedmiotami, a zachowania te mają na celu poznawanie świata, stanowią pierwsze próby wchodzenia w kontakt z otoczeniem
ok. 18 m.ż	reakcje negatywistyczne -“badanie granic”, polegające na przekorze, odmowie wykonania polecenia lub wykonywanie czynności mimo zakazu
2-3 r.ż	kształtowanie się behawioralnych wzorców agresji w konfliktach z rówieśnikami i dorosłymi np. napady złego humoru, uderzanie, pchanie, kopanie; szczyt nasilenia zachowań agresywnych
wczesne lata szkolne	około 6 r.ż. poziom agresji powinien się ustabilizować i obniżać z uwagi na wzrost samokontroli i umiejętności społecznych
środkowy okres dzieciństwa	różnice płciowe: chłopcy bardziej agresywni fizycznie i bezpośrednio, dziewczęta bardziej agresja werbalna i/lub relacyjna, agresja z frustracji – zachowania pełnią określoną funkcję obronę lub walkę o coś, stanowią formę realizacji potrzeb, agresja eksploracyjna – przekora/prowokacja jako forma komunikacji z innymi, agresja służąca obronie – to odpowiedź na atak; dziecko próbuje chronić siebie lub osoby bliskie, swoje przedmioty lub idee itp.
okres późnego dzieciństwa	intensywny naturalny trening umiejętności społecznych powoduje socjalizację zachowań agresywnych, czyli środowisko dąży do coraz większej kontroli swojego zachowania przez dziecko, ale ważny jest również rozwój myślenia abstrakcyjnego – ma on wpływ na zmianę zachowań agresywnych, które przybierają formę pośrednią np. skarżenie, dokuczanie itp. zamiast zachowań destrukcyjnych takich jak niszczenie/bicie
okres dorastania	zachowania agresywne stają się bardziej szkodliwe, częstość może być związana z czynnikami indywidualnymi – biologicznymi (temperament, zmiany neurorozwojowe, hormonalne), środowiskowymi (stres, negatywna presja rówieśnicza, brak wsparcia rodzinnego itp.) i społeczno-emocjonalnymi ( m.in. brak skutecznych metod radzenia sobie, niskie poczucie własnej wartości); budowanie własnej tożsamości, które polega na dezintegracji obrazu siebie (czemu może towarzyszyć obniżony nastrój, samoocena) może wiązać się z prezentowaniem zachowań agresywnych, obronnych, wyzywających czy konformistycznych i stanowi metodę radzenia sobie z emocjami bądź próbowanie nowego sposobu wyrażania siebie; z uwagi na przemoc rówieśniczą pojawiającą się w tym okresie obie role – ofiary i sprawcy wymagają szczególnego zaopiekowania

Obraz kliniczny – czyli kiedy należy się udać do specjalisty?

Zachowania agresywne martwią nie tylko z uwagi na swój związek z funkcjonowaniem w przestrzeni emocjonalno-społecznej (np. trudności w radzeniu sobie z emocjami, odrzucenie i samotność w relacjach), ale również stanowią czynnik ryzyka zachowań antyspołecznych i przestępczych. Oprócz jednostek klinicznych takich jak zaburzenia hiperkinetyczne (ADHD), zaburzenia opozycyjno-buntownicze, zaburzenia zachowania, czy zaburzenia eksplozywne, wyróżniamy również ekscesywne zachowania (związane z przekraczaniem reguł i zasad postępowania społecznego i prawnego) oraz deficyty behawioralne (które są przejawem trudności i problemów w zakresie monitorowania swojego postępowania). Czyli są to takie zachowania, które opisują trudności dziecka/młodzieży, ale nie stanowią odrębnego zaburzenia ujętego w klasyfikacji ICD-10/11 czy DSM-V.

Ekscesywne zachowania – wiążą się z nasiloną agresją (napadami złości, dokuczaniem, wdawaniem się w bójki, niszczeniem własności, wandalizmem, podpaleniami, agresją słowną, mściwością, okrucieństwem) i byciem w opozycji (łamanie zasad, kłótnie, zachowania ryzykowne, buntownicze, odmawianie wykonania poleceń/zadań).

Z kolei deficyty behawioralne są związane z trudnościami w samoregulacji (nieumiejętnością odraczania gratyfikacji, impulsywnością, niskim poziomem żalu i winy, nieprzestrzeganiem zasad, nieprzewidywaniem konsekwencji), niskim poziomem umiejętności społecznych (trudności z nawiązywaniem relacji i utrzymaniem przyjaźni, apodyktycznością, nieumiejętność docenienia innych, poszukiwanie uwagi, nieefektywne rozwiązanie problemów) oraz niskim poziomem umiejętności szkolnych (słabe umiejętności szkolne, zwłaszcza czytanie; nieodrabianie zadań, niekończenie pracy, wagary/częste spóźnienia, łatwe zapominanie o ważnych szkolnych informacjach).

Zatem rodzi się pytanie, kiedy udać się do specjalisty?

Należy zgłosić się do specjalisty, w momencie gdy:

Zachowanie trwa już dłuższy czas.
Zachowanie jest nieadekwatne do sytuacji np. nadmierne, występuje bardzo często, stanowi pewien wzorzec reagowania opisujący funkcjonowanie dziecka.
Zachowanie się nasila i nabiera intensywności.
Ma charakter uporczywy, czyli mimo osiągnięcia celu, ponoszenia konsekwencji, prób rozładowania emocji, pomocy środowiska nie ulega zmianie.
Zachowanie jest uciążliwe dla otoczenia.
Pojawia się wobec różnych osób i w wielu typowych sytuacjach.
Utrudnia rozwój dziecka.

Jeżeli rodzic/opiekun/nauczyciel zauważa chociaż kilka z wyżej wymienionych kryteriów system rodzinny powinien udać się na konsultację do specjalisty z zakresu zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży.

“Im wcześniej pojawią się zachowania agresywne oraz im bardziej są stabilne i uporczywe w czasie, tym większe staje się prawdopodobieństwo poważnych problemów behawioralnych”. (s.551)

W wywiadzie rozwojowym zwracamy szczególną uwagę na kwestię: wczesnego dzieciństwa oraz wczesnej adolescencji, bowiem w tym okresie pojawiający się wzorzec agresji może być przesłanką do przejawów eksternalizacyjnych w życiu dorosłym.

Rola informacji ze szkoły w procesie diagnostycznym

Nie ulega wątpliwości, że dziecko i jego rodzina doświadczają trudności związanych z prezentowaniem zachowań agresywnych, dlatego istotny jest właściwy proces diagnostyczny. Dużą rolę odgrywa obserwacja zachowań w placówce i przygotowanie informacji, która uzupełni obraz funkcjonowania dziecka diagnostom. W takiej opinii pedagogów, przy udziale szkolnych specjalistów, wskazana jest obserwacja behawioralna oparta na modelu ABC:

A – czynniki występujące przed zachowaniem np. czas i miejsce, bodziec wyzwalający, osoby uczestniczące, zdarzenia poprzedzające.
B – zachowanie – opis.
C – następstwa – co wydarzyło się potem, wzmocnienia pozytywne: uwaga, rzeczy niematerialne, wzmocnienia negatywne: ucieczka/uniknięcie.

Na jej podstawie można wskazać: obszary problemowe, kiedy dane zachowanie się powtarza, co pomaga je wygasić. Wskazane jest również opisanie pozycji w klasie, umiejętności szkolnych, form spędzania czasu na przerwach, nawiązywaniu kontaktu przez dziecko z personelem, dotychczasowe metody w pracy z uczniem, formy udzielanej pomocy psychologiczno-pedagogicznej.

W procesie diagnostycznym warto udać się do Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej, a także na konsultację do psychoterapeuty dzieci i młodzieży, jak i lekarza psychiatry.

W uzasadnionych przypadkach proces diagnostyczny można poszerzyć o wykonanie badania testem Conners 3, który służy również do badania zaburzeń zachowania i zaburzeń opozycyjno-buntowniczych.

Czynniki ochronne w rozwoju zachowań agresywnych:

sprawność intelektualna,
atrakcyjność fizyczna,
specjalne umiejętności społeczne np. komunikacyjne, osiągnięcia szkolne itd.;
adekwatne poczucie własnej wartości,
wystarczający poziom umiejętności społecznych,
skuteczna interwencja terapeuty w sytuacji doświadczania przemocy lub bycia sprawcą,
prawidłowe relacje ze środowiskiem rodzinnym i rówieśniczym,
spokojna, ciepła atmosfera domowa;
wysoka pozycja w grupie rówieśniczej,
wysoka jakość umiejętności wychowawczych rodzica/opiekuna,
dobry klimat w szkole/klasie – nastawienie na prospołeczny charakter,
kultura przeciwdziałająca przemocy.

Zatem bazując na czynnikach ochronnych można wysnuć następujące hipotezy:

W ramach profilaktyki duże znaczenie ma skuteczność działań podejmowanych przez wychowawcę, a w skali makro – całą szkołę. Program wychowawczo-profilaktyczny powinien być nastawiony na: dbanie o integrację klasową i międzyklasową, promowanie zachowań prospołecznych (np. wzajemne pomaganie, umiejętność współpracy, działania wolontaryjne), piętnowanie zachowań przemocowych i agresywnych. W placówce powinny być realizowane programy profilaktyczne jak np. Spójrz Inaczej, Przyjaciele Zippiego czy Apteczka Pierwszej Pomocy Emocjonalnej i inne.
Duże znaczenie mają umiejętności rodzicielskie, dlatego ważną komponentą w pracy z dziećmi przejawiającymi trudne zachowanie jest praca własna najbliższego otoczenia, różnicowanie zachowań wynikających np. z zaburzenia, a trudności wychowawczych – doskonalenie kompetencji wychowawczych można realizować w ramach programów takich jak Szkoła dla rodziców lub dopasowanego do potrzeb – treningu umiejętności wychowawczych (TUW).
Należy zwrócić uwagę na właściwe relacje rodzinne – dlatego często w zaburzeniach zachowania, zachowaniach opozyjno-buntowniczych, czy nadpobudliwości psychoruchowej, której współtowarzyszą trudności wychowawcze jest terapia rodzinna.
Trzeba zadbać o relacje rówieśnicze i kompetencje społeczne – formą wspierającą dziecko może być trening zastępowania agresji (TZA), trening umiejętności społecznych (TUS) czy socjoterapia.
Rozwijanie pasji szkolnych i pozaszkolnych dziecka.

Polecamy również artykuł: Jak reagować na złość dziecka – porady i wskazówki

W naszym Centrum prowadzimy dla dzieci i młodzieży:

autor artykułu: Patrycja Pochopień

bibliografia:

Farnicka M., Grzegorzewska I. (2020) ”Agresja dzieci i młodzieży” [w:] Grzegorzewska I., Cierpiałkowska L., Borkowska A.R. (red. naukowa) “Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży” ( s. 547-556 ), Warszawa: PWN
Grzegorzewska I., Cierpiałkowska L., (2020)”Praca psychologów wychowawczych z dziećmi i młodzieżą z destrukcyjnymi zaburzeniami zachowania” [w:] Liberska H., Trempała J. (red. naukowa) “Psychologia wychowania. Wybrane problemy” ( s.369-390), Warszawa: PWN

Agresja u dzieci i młodzieży – co zrobić gdy dziecko zachowuje się agresywne?