W poniższym artykule przybliżę pojęcie mutyzmu, gdzie szczególne miejsce zajmie mutyzm wybiórczy, rozwinę jego rozumienie, omówię przyczyny zaburzenia oraz wskażę jak istotna jest wczesna interwencja i wskazania do diagnozy.
Mutyzm to brak kontaktu werbalnego przy nieuszkodzonych ośrodkach mowy, jest zaliczany do kategorii zaburzeń lękowych. Poziom lęku może zmieniać się w zależności od sytuacji, istotne jest, że krótkotrwałe epizody milczenia nie spełniają kryteriów diagnostycznych. Mutyzm wybiórczy polega na tym, że dziecko w pewnych sytuacjach milczy, nie wypowiada się, natomiast w innych warunkach jest rozmowne, swobodnie mówi. Ta forma funkcjonowania daje się przewidzieć i utrzymuje się przez okres dłuższy niż miesiąc (w diagnozie nie bierze się pod uwagę pierwszego miesiąca w nowym otoczeniu, np. w nowej szkole, przedszkolu). Dzieci z mutyzmem chętnie rozmawiają z wybranymi osobami, jednakże w przypadku innych osób milczą.
Mutyzm jest fobią, dzieci obawiają się odezwać, głośna wypowiedź jest dla nich tak trudna, że wpadają w panikę. U dziecka poziom lęku rośnie w niektórych sytuacjach, np. bawiąc się rozmawia z innymi dziećmi, jednak milknie po podejściu nauczycielki. Następuje bardzo wyraźna zmiana w zachowaniu dziecka – z rozgadanego, rozluźnionego zmienia się nagle w czujne i milczące, gdy uświadomi sobie że ktoś może je usłyszeć. Są to wyraźne przejścia, konkretne okoliczności w których występuje brak mowy. Niemożność mówienia wywiera znaczący wpływ na osiągnięcia w sferze edukacyjnej i na komunikację społeczną. Co ważne, mutyzm wybiórczy jest efektem wyuczonego lęku czy fobii, którego warunkowanie zachodzi na poziomie nieświadomym i prowadzi do wytworzenia coraz bardziej świadomego, uwewnętrznionego systemu reguł, który pozwala osobom z mutyzmem rozpoznawać własny wzorzec bodźców wywołujących lęk, a także przewidywać sytuacje, w których będą lub nie będą mówić.
Dzieci z mutyzmem wybiórczym, które już nauczyły się przewidywać sytuacje, które uruchamiają lęk i panikę, starają się go ze wszystkich sił uniknąć, dlatego pojawiają się zachowania unikowe, jak opuszczanie danego miejsca, wyjście z pokoju, choroba somatyczna – bóle brzucha, głowy, próby stania się niewidzialnym poprzez odwracanie oczu, nieruchomienie, porozumiewanie się za pomocą gestów, pisma, mówienie szeptem, mówienie w innym języku, aby inne sposoby nie zrozumiały dziecka, wycofywanie się z sytuacji społecznych, odmowa pójścia na urodziny, opuszczenie zajęć szkolnych, buntowanie się. Co istotne (zgodnie z DSM -5) dzieci z mutyzmem wybiórczym chętnie angażują się w kontakty i sytuacje społeczne, które nie wymagają mówienia.
Mutyzm może współistnieć z innymi trudnościami bądź zaburzeniami, które wpływają na ogólny rozwój dziecka. Co ważne, nie jest on emocjonalną reakcją na sytuacje wywołujące żal, złość, czy zaburzeniem emocjonalnym związanym z powracającymi wspomnieniami wstrząsających wydarzeń. Niestety zdarza się go mylić z mutyzmem pourazowym, który jest jednym z objawów zespołu stresu pourazowego (PTSD). Przypadek mutyzmu wybiórczego zawsze wiąże się z trudnościami z komunikacją wyłącznie w określonych okolicznościach. Większość dzieci z mutyzmem wybiórczym nie przeżyła żadnych nadzwyczajnych zdarzeń. Mogą oczywiście wystąpić pewne krytyczne sytuacje, które jako bodziec uruchomią mutyzm wybiórczy, np. gdy dziecko się zgubiło, zostawiono je z obcymi osobami, czy też zwracano w negatywny sposób uwagę na jego niewłaściwą mowę, wtedy dla dziecka taka sytuacja może być traumatyczna, jednakże to reakcja ma charakter skrajny, a nie samo zdarzenie.
U dzieci, które nigdy nie mówiły, bądź rozwój mowy zatrzymał się, cofnął w wyniku pewnego zdarzenia np. napadu drgawek, nie można zdiagnozować mutyzmu wybiórczego, zasadne jest natomiast objęcie dziecka specjalistyczną diagnostyką, która ustali co blokuje prawidłowy rozwój mowy. W sytuacji, gdy dziecko normalnie rozmawiało we wszystkich sytuacjach i nagle przestało mówić mamy do czynienia z mutyzmem całkowitym. W skrajnych przypadkach mutyzm wybiórczy również może przybrać formę całkowitej odmowy mówienia.
Czynnikami wpływającymi na rozwój mutyzmu są:
- Wrażliwa osobowość to czynniki genetyczne i psychologiczne danej osoby, które mogą ją predestynować do powstawania zaburzeń lękowych. Są to osoby wrażliwe na opinie innych, na to co niepewne, niestałe bądź na otoczenie. Zmiany wywołują u nich pobudzenie, które przejawia się podwyższoną gotowością na sytuację trudną, nową. Wszystkie te dzieci potrzebują słów otuchy, uspokojenia, wsparcia.
- Wydarzenia życiowe czyli sytuacje, które dostarczają skojarzeń między oczekiwaniem mówienia a silnym lękiem. U wrażliwych dzieci, u których występuje podatność na zaburzenia lękowe, rozwinięcie się mutyzmu wybiórczego może zależeć od wydarzenia, które wywoła stres i spowoduje podwyższenie poziomu lęku oraz czasu wystąpienia tegoż wydarzenia.
- Zachowania podtrzymujące, rozumiane jako reakcja innych osób, która może wzmacniać w dziecku przekonanie że mówienie jest stresujące, zbyt trudne i trzeba go unikać. Wiele badań wykazało, że dwa style rodzicielskie mogą zwiększać lęk u dzieci oraz obawy przed próbowaniem nowych rzeczy; jeden – krytyczny, nie wspierający, obniżający poczucie własnej wartości – istotne, że może on występować np. u dziadków dziecka z mutyzmem, niekoniecznie rodziców; drugi – nadmiernie opiekuńczy, w którym rodzice wyczuleni na podwyższony poziom stresu swojego dziecka pomagają unikać sytuacji wywołujących lęk.
W terapii istotne jest poznanie zachowań podtrzymujących i praca nad nimi. Sposobem na pokonanie lęku związanego z mówieniem jest oduczenie lęku. Mutyzm wybiórczy, analogicznie jak wszystkie fobie, można pokonać tylko wtedy, gdy stawimy czoła lękowi w sytuacjach, które go wywołują, natomiast unikanie ich powoduje wyłącznie nasilenie obaw. Przykładem może być decyzja o podjęciu edukacji domowej, w sytuacji gdy nie poradzono sobie z mutyzmem w sferze publicznej, nauka w domu przynieść może odroczenie problemu i nie wpłynie na wyleczenie mutyzmu.
Zaburzenie to może pojawić się począwszy od okresu przedszkolnego po okres nastoletni, może być mylone z nieśmiałością dziecka, wrażliwością. W sytuacji, gdy oczekujemy, aby dziecko rozmawiało z osobami spoza własnej strefy komfortu, jego dyskomfort staje się widoczny i to jest moment, w którym zapala się rodzicom/opiekunom “czerwona lampka”.
Wczesna interwencja to najbardziej skuteczna i najbardziej efektywna droga prowadząca do rozwiązania problemu oparta na empatii. Pozostawienie dziecka samemu sobie i oczekiwanie na poprawę, na wyrośnięcie z mutyzmu wybiórczego nie spowoduje zmiany, z zaburzeń lękowych jako takich się nie wyrasta. Niezbędne jest tu odpowiednie wsparcie, determinacja by sobie z nimi poradzić. Generalnie, czym dłużej mutyzm wybiórczy się utrzymuje, tym dłuższa i złożona będzie jego terapia, wykraczająca poza podejście behawioralne. Wypływa stąd istotny wniosek, nie wolno opóźniać interwencji.
Poniżej przedstawiam wskazania do diagnozy mutyzmu wybiórczego, które obejmują następujące symptomy:
- Dziecko wykazuje spójny wzorzec mówienia i niemówienia wobec określonych osób w określonych okolicznościach.
- Dziecko nie mówi nawet wtedy, gdy w danej sytuacji mogłoby uzyskać profity.
- U dziecka występuje odczucie ”znieruchomienia” i niemożność wydobycia głosu, wyklucza się tu zaburzenie jąkania.
- Nawet jeśli inne zaburzenia współwystępujące wraz z mutyzmem ograniczają rozwój mowy i języka, zawsze musi wystąpić spójny wzorzec mówienia do jednych osób i niemówienia w obecności innych.
autor artykułu: Monika Libera-Pierścińska – pedagog, logopeda, trener TUS
bibliografia:
- Mutyzm wybiórczy kompendium wiedzy, Maggie Johnson, Alison Wintgens;
- Logopedia pytania i odpowiedzi zaburzenia komunikacji językowej u dzieci i osób dorosłych,
tom 2, pod redakcją T. Gałkowskiego i G. Jastrzębowskiej; - Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka, pod redakcją B. Cytowskiej,
B. Winczury.
