Dziecko wysoko wrażliwe

Jak wspierać dziecko o wysokiej wrażliwości?

Cechy dziecka wysoko wrażliwego
Określenie: osoba wysoko wrażliwa (OWW) wprowadziła i upowszechniła w latach 90. ubiegłego wieku amerykańska psycholog Elain N. Aron. Kontynuowane w tym obszarze badania naukowe (m.in. Aron, 2002; Aron, Aron, Jagiellowicz, 2012; Lionetti i in., 2018; Pluess i in., 2018- za M. Baryła-Matejczyk 2021) potwierdzają, że osoby wysoko wrażliwe przetwarzają informacje i bodźce płynące z otoczenia silniej (intensywniej) i głębiej niż inni. Osoby te są więc bardziej wrażliwe zarówno na pozytywne, jak i negatywne doświadczenia.
Wysoka wrażliwość  to cecha, która dotyczy około 15-20% populacji. Z pojęciem wrażliwości wiąże się wiele uprzedzeń i krzywdzących etykiet, dlatego warto podjąć ten temat, rozszerzając stereotypowy zakres postrzegania tak zwanych „nadwrażliwców”. Często możemy spotkać się ze stwierdzeniami typu „z tym dzieckiem jest coś nie tak – jest zbyt dojrzałe, małomówne, ciche, wrażliwe, wycofane” – tak jakby było to coś wymagającego naprawy, korekty. Owszem, dzieci  z wysoką wrażliwością mogą być większym  wyzwaniem wychowawczym, ale jeśli nauczymy się szanować ich temperament, wzmacniać i wspierać ich potencjał, zobaczymy, że wysoka wrażliwość to wartość, która wiąże się z wielką empatią, kreatywnością, pasją, zaangażowaniem i intuicją.

Czym  jest wysoka wrażliwość i jak się przejawia?

Wysoka wrażliwość jest cechą wrodzoną, związaną z temperamentem, neurologicznym uwarunkowaniem, wyższą pobudliwością komórek nerwowych. Możemy ją rozpatrywać na kilku płaszczyznach:

• fizycznej – dziecko przejawia większą wrażliwość na tkaniny, zapachy, dźwięki, temperaturę, mocniej reaguje na głód czy ból niż inne dzieci, może być bardziej podatne na występowanie pokarmowych alergii;
• emocjonalnej – dziecko z łatwością przejmuje nastroje innych osób, świetnie odczytuje niewerbalne przejawy emocji, intensywniej przeżywa emocje, szybko wpada w entuzjazm, szybko się zasmuca;
• społecznej – dziecko nie lubi, gdy dużo dzieje się w jednym momencie, nie lubi nagłych zmian, nie lubi być w centrum uwagi, zwłaszcza gdy znajduje się wśród obcych ludzi.

Elaine Aron mówi o czterech cechach wysokiej wrażliwości:

• Głębokie przetwarzanie, czyli pogłębiona refleksja, wynikająca z bardzo wnikliwej analizy rzeczywistości. Widać to już u maleńkich dzieci, które na zmiany (np. w ubraniu czy makijażu) reagują pozornym przestrachem – to, co my odbieramy jako reakcję lękową, w rzeczywistości jest zdystansowaną, pogłębioną analizą. Głębokie przetwarzanie to inaczej próba uchwycenia sensu i znaczenia danego doświadczenia. W przypadku dorosłych głębokie przetwarzanie określa się czasem jako: zbytnie analizowanie, myślenie na dany temat, odtwarzanie różnych scenariuszy, wyciąganie wniosków. Natomiast w odniesieniu do dzieci uważa się, że głębokość przetwarzania może przejawiać się w intensywności przeżywania uczuć czy w bogatej wyobraźni i „żywych” snach (por. Acevedo i in., 2014; Aron, 2002; Boterberg, Warreyn, 2016, za M. Baryła-Matejczyk 2021).

Inne przejawy głębokości przetwarzania u dzieci to m.in.:

• tendencja do szczegółowego rozważania różnych działań, opracowywania różnychscenariuszy;
• świadomość długoterminowych konsekwencji własnych działań; 
• dłuższy (w porównaniu do rówieśników) czas przetwarzania nowych informacji, ale także dłuższe przyzwyczajanie się do nowy ubrań, zabawek, zmian w otoczeniu;
• powolne (w porównaniu do rówieśników) przyzwyczajanie się do nowych osób i sytuacji (ze względu na konieczność przyjrzenia się im i przemyślenia);
• efektywna nauka z własnych doświadczeń;
• wyciąganie wniosków z doświadczeń, aby zwiększyć efektywność działania;
• pozorne spowolnienie aktywności i zahamowanie zwykle przyjmujące formę obserwowania sytuacji, np. zabawy przed włączeniem się w nią;
• zadawanie prowokujących do myślenia pytań;
• używanie skomplikowanych, jak na swój wiek, słów;
• trudności z podejmowaniem decyzji z powodu rozważania zbyt wielu opcji;
• zapamiętywanie dużej ilości szczegółów obserwowanych zdarzeń, sytuacji, zjawisk;
• zwracanie uwagi na nieoczywiste elementy sytuacji, na które większość nie zwraca uwagi;
• analizowanie i poszukiwanie zależności, podobieństw między aktualną sytuacją a poprzednimi, budowanie skojarzeń, porównań i przenośni.

• Przeciążenie układu nerwowego. Bierze się ono z doświadczenia natłoku informacji, które „bombardują” młodego człowieka, a które z punktu widzenia osoby wysoko wrażliwej są równie istotne. Układ nerwowy osób obdarzonych wysoką wrażliwością jest bardziej aktywny, więc bardziej zagrożony wyczerpaniem, przebodźcowaniem,  tak więc szybciej i częściej bije na alarm: Odpocznij! Zadbaj o siebie! Przeciążone dziecko wysoko wrażliwe, podobnie jak każde dziecko, może zachowywać się w sposób mylnie interpretowany jako niegrzeczne, nadpobudliwe, mające deficyty koncentracji uwagi, lub z drugiej strony izolujące się, wycofane, pozbawione sympatii do innych, czy nawet wrogie.  Zazwyczaj te objawy, które kojarzą nam się z dysfunkcją, ustępują, gdy dziecko doświadczy zrozumienia i zaspokoi podstawowe potrzeby.
• Wysoka reaktywność emocjonalna. Jedna z psychologicznych definicji reaktywności emocjonalnej mówi, że jest to tendencja do częstego i intensywnego pobudzenia emocjonalnego. Cechami emocjonalnej reaktywności są próg pobudzenia, łatwość, z jaką osoba staje się emocjonalnie pobudzona, jak i intensywność przeżyć emocjonalnych. W przypadku dzieci wysoko wrażliwych obserwujemy, że silne emocje pojawiają się u nich wyjątkowo szybko, a ich przeżywanie jest zazwyczaj bardzo intensywne. Oznacza to, że emocje dzieci i dorosłych z wysoką wrażliwością szybko się wzbudzają (reagują, reaktywują), a dość powoli wygaszają. Dzieje się tak m.in. pod wpływem wspomnianego natłoku informacji. To dlatego takie osoby potrzebują wypracowania szczególnych, indywidualnych strategii samoregulacyjnych oraz, przede wszystkim jako dzieci, dużo zaufania i wsparcia.

Jeśli emocje potraktujemy jako informacje na temat tego, co dzieje się wewnątrz i na zewnątrz osoby, łatwo wówczas o wniosek, że jeśli do dziecka dociera wiele formacji, to i emocji będzie więcej. Emocje niejako podpowiadają, na co zwrócić uwagę, co zapamiętać, czemu poświęcić uwagę, a czego unikać. Dzieci wysoko wrażliwe – w związku z tym, że uważnie obserwują i analizują – są wyjątkowo zainteresowane otaczającą rzeczywistością i intensywnie reagują na nią emocjami. Ich próg pobudzenia jest niższy niż mniej wrażliwych rówieśników, emocje intensywniejsze, a ich wyrażanie silniejsze (Aron, Jagiellowicz, 2012). W przypadku dzieci, zwłaszcza młodszych, silne odczuwanie emocji i współodczuwanie emocji doświadczanych przez innych przejawiać się może jako:

• wybuchy płaczu;
• szybkie wzbudzanie i intensywne przeżywanie zarówno trudnych, jak i przyjemnych emocji;
• reagowanie na nastrój/zmianę nastroju osoby dorosłej;
• wzmożona czujność na emocje innych;
• napięcie podczas wykonywania zadań, które mają być oceniane (lub gdy ktoś dziecko obserwuje w czasie wykonywania zadania);
• perfekcjonizm i silne reagowanie nawet na najmniejszy popełniony błąd

Zdaniem Aron (2002) reaktywność emocjonalna osób wysoko wrażliwych połączona jest z poziomem ich empatii. Biorąc jednak pod uwagę specyfikę manifestowania się typowej dla dzieci emocjonalnej niestabilności, w przypadku dzieci należy mówić raczej o współodczuwaniu czy syntonii.

• Uważność na niuanse/subtelności. Wymieniana jest jako następny aspekt wysokiej wrażliwości. Cecha ta jest identyfikowana jako zwracanie uwagi na szczegóły, subtelne dźwięki, dotyk, zapach i inne delikatne bodźce. U dzieci swoistość ta przejawiać się może m.in. jako:

• zwracanie uwagi na zmiany w wyglądzie osób lub miejsc;
• zwracanie uwagi na subtelne zapachy, przez które dziecko np. nie chce gdzieś wejść, w czymś uczestniczyć, ponieważ zapach kojarzy mu się z innym, często nieprzyjemnym, doświadczeniem;
• wychwytywanie delikatnych dźwięków, np. śpiewu ptaków;
• zwracanie uwagi na przyjemną fakturę materiału, np. miękką, pluszową;
• dostrzeganie wyglądu jedzenia, jego ułożenia, np. stykających się na talerzu ziemniaków z surówką, brudnej podkładki;
• zauważanie i często reagowanie na zmiany w tonie głosu, przelotne spojrzenia, drobne gesty.

Uważność, która dla dorosłych nierzadko bywa wyzwaniem, dzieciom ułatwia odczytywanie oczekiwań innych; sprzyja jakości wykonywania zadań, m.in. w szkole, ale skutkuje również wyższym przeciążeniem i intensywniejszym stresem. 

Dzieci wyjątkowo wrażliwe nie przepadają za głośnymi, zatłoczonymi miejscami, zbyt duża ilość bodźców sprawia, że stają się drażliwe, rozkojarzone, zmęczone. Nadmierna stymulacja stanowi wyzwanie dla ich wysoko pobudliwego układu nerwowego. Widzą i czują więcej, mają większą świadomość detali, subtelności w otoczeniu.  Zauważają rzeczy, na które inni być może nie zwróciliby uwagi: za zimno, za gorąco, zbyt drapiąca, uwierająca koszulka, niewygodny materac, trudna do zaakceptowania mieszanka smaków w potrawie. Charakteryzują się także wysoką refleksyjnością, ostrożnością, lubią najpierw przemyśleć wszystkie dane, zanim podejmą działanie. Potrzebują też więcej czasu, żeby zaadaptować się do nowych warunków, w tym rzeczywistości szkolnej. A ponieważ wszystko przeżywają mocniej, mają większą empatię, mocniej dotyka ich bycie świadkiem cierpienia, niesprawiedliwości, wykluczenia. Mogą być bardziej wrażliwe na krytykę, długo i mocno przeżywać porażkę.

Jak wspierać dziecko wysoko wrażliwe?

Często największym problemem nadwrażliwego dziecka jest to, że nie ma nadwrażliwych rodziców. Im bardziej progi wrażliwości rodzica i dziecka się rozmijają, tym problem robi się większy, bo dorośli, odruchowo ulegają tendencji do patrzenia na dziecko poprzez własny pryzmat. Syn czy córka o innym (znacznie wyższym) progu wrażliwości drażnią rodziców, którzy nie rozumieją tych zachowań i nieprawidłowo je interpretują; dopatrują się w nich złośliwości, manipulacji, krnąbrności.

Tymczasem jest to cecha wrodzona. Nie pojawia się dlatego, że mama za szybko poszła do pracy, kłóciła się w obecności dziecka z tatą czy, że nie ucieszyła się na wieść o ciąży (a to jako pierwsze przychodzi do głowy skłonnym od szukania winy w sobie rodzicielkom). Gdy rodzice zrozumieją, że takie zachowanie dziecka jest genetycznie uwarunkowane, przestaną postrzegać je jako kaprys czy celowe utrudnianie życia. To, że komuś coś nie przeszkadza czy nie drażni, nie znaczy przecież, że tak jest obiektywnie.

Wskazówki dla rodziców, nauczycieli:

• • Przede wszystkim zaakceptuj i uszanuj to, że Twoje dziecko czy Twój uczeń jest osobą wysoko wrażliwą i nie jest to żadna wada! Zobacz w tym wartość i zaletę. Akceptuj i wspieraj je takie, jakim jest. Nie strofuj za bycie rozkojarzonym, bujającym w obłokach myślicielem.  Zachęcanie dziecka do tego, żeby było bardziej śmiałe, twarde, rywalizacyjne, mniej przejmowało się  wszystkim, co je spotyka, może przyczynić się do wyższego poziomu lęku i zaniżonej samooceny, poczucia, że nie może być akceptowane za to, jakie i kim jest. Jeśli dziecko o wyjątkowej wrażliwości nie spotka się ze zrozumieniem i wsparciem ze strony dorosłych, będzie bardziej podatne na depresję, lękliwość i nieśmiałość.
  • Alexander Thomas i Stella Chess (Thomas, Chess, 1977) w swojej teorii temperamentu posługują się terminem „dobroci dopasowania”, czyli  zgodności pomiędzy środowiskiem dziecka a jego  temperamentem. Nawet jeśli masz poczucie, że dziecko przesadza, dramatyzuje – ono naprawdę może być na granicy wytrzymałości – uszanuj to, wysłuchaj. Zastanów się, jak możesz mu pomóc się wyciszyć. Nie namawiaj na siłę do aktywności, które powodują wysoki poziom pobudzenia i stresu, ale zachęcaj do aktywności, które dziecko  lubi – np. nie przepada za gwarnymi imprezami urodzinowymi czy grą w piłkę, ale lubi spotkania w mniejszym gronie z osobami, które dobrze zna, uwielbia gimnastykę, bardzo dobrze się czuje, uczestnicząc w zajęciach kółka teatralnego. Pomóż dziecku cieszyć się z aktywności, które nie wymagają współzawodnictwa (np. czytanie, wspólne tańczenie, śpiewanie, gotowanie). Dziecko może być wyjątkowo zdolne, jeśli chodzi o gry wymagające strategicznego myślenia,  kreatywności, wyłapywania nawet najbardziej subtelnych różnic (łamigłówki, warcaby, puzzle). Dzieci wysoko wrażliwe szybko przejawiają zainteresowanie kwestiami społecznymi, egzystencjalnymi, chcą poznać sens tego, co się dzieje dookoła, potrafią zasypywać pytaniami „dlaczego?”, „po co?”.  Książki, gry, filmy edukacyjne – możesz podsuwać mu różne opcje!
  • Stwórz mu optymalne warunki do działania. Gdy dziecko potrzebuje więcej czasu na wykonanie polecenia – poganianie, popędzanie, okazywanie zniecierpliwienia, ocenianie tylko pogorszą sytuację, podnosząc poziom jego pobudzenia i stresu (w takim stanie nie ma warunków zarówno do działania, jak i efektywnej komunikacji). Nie naciskaj, ale też nie zniechęcaj do aktywności, cierpliwie wspieraj w stawianiu kroków, stawianiu czoła nowym sytuacjom. Dziecko wysoko wrażliwe może wypadać gorzej, kiedy znajduje się pod presją i gdy jest obserwowane  –  np. gdy wszyscy w klasie słuchają, jak  udziela odpowiedzi – pomimo, że doskonale zna odpowiedź na pytanie, doznaje silnego stresu i blokady, „czarnej dziury” w pamięci. Mając to na uwadze, postaraj się nie wyrywać znienacka do odpowiedzi na forum rodzinnym/klasowym. Pozwól mu zabierać głos, kiedy poczuje się do tego gotowe, bierz pod uwagę wypowiedzi pisemne, organizuj dyskusje w mniejszych grupach.
  • Rozmawiaj z nim na temat tego, czym jest wysoka wrażliwość i jak może wpływać na działanie. Wytłumacz, że ma zdolności i umiejętności, ale nowe okoliczności, stres, hałas, publiczność czy inne intensywne bądź długotrwałe bodźce mogą wpływać na nie obezwładniająco, przytłaczająco. Pokazuj mu też całe piękno, które wiąże się z byciem wrażliwcem.
  • Pomóż dziecku nazwać i wyrazić silne emocje, które mu towarzyszą – zabierz do cichego, spokojnego miejsca, pozwól w sposób bezpieczny wyrazić to, co przeżywa. Dziecko, które otrzymuje wsparcie emocjonalne, nie musi samotnie zmagać się z wysokim pobudzeniem, które mu towarzyszy i którego nie rozumie. Z czasem nauczy się radzić sobie  samodzielnie z silnymi emocjami .
  • Ucz dziecko, że ma prawo mówić „nie” (dzieci wysoko wrażliwe często mają silną potrzebę pomagania, zaspokajania potrzeb i zadowalania otoczenia).
  • Nie bój się nadwrażliwości. Nie myśl, że przed tobą jest teraz cięższe zadanie niż przed rodzicami „normalnych” dzieci. Nadwrażliwcy wcale nie są trudniejsi do wychowania, wymagają tylko innych metod.
  • Zmień sposób myślenia. Nie posądzaj swojego dziecka o złe intencje czy krnąbrność. Zapomnij o takich epitetach jak: „złośliwe”, „dziwaczne”, „kapryśne”, „tchórzliwe”. Zamień je na: „wrażliwe”, „rozsądne”, „oryginalne”.
  • Porzuć postrzeganie dziecka przez własny pryzmat. To, co ty robiłaś/eś, jak się zachowywałaś/eś, co lubiłaś/eś w dzieciństwie, a czego nie – to twoja historia. Dziecko ma własną. Urodziło się inne. Huśtanie się na hamaku, podrzucanie do góry, wizyta w wesołym miasteczku, noszenie skarpet z angory czy zjedzenie rosołu – to są prawdopodobnie twoje przyjemności. Dziecko może odbierać je zupełnie inaczej.
  • Nie postrzegaj nadwrażliwości jako większej dojrzałości. Ze względu na swoje zachowanie (ostrożność, niechęć do nowych doświadczeń, unikanie popularnych dziecięcych rozrywek) dziecko nadwrażliwe sprawia wrażenie bardziej dojrzałego niż rówieśnicy. To jednak złudzenie. Uważaj, żeby nie wciągnąć go zbyt szybko w sprawy dorosłych.
  • Naucz swoje dziecko właściwych słów. W ten sposób dasz mu narzędzie do wyrażania tego, co czuje. „To drapie, jest sztywne, grube, gryzie, uwiera. Za głośno, za dużo, mam dość, nie chcę tego robić. Drażni mnie ten zapach, nie odpowiada mi to” – i nie każ mu wyjaśniać, dlaczego.
  • Nie daj sobie narzucić innych standardów. To, że innym dzieciom zjazd ze stromej górki sprawia wielką radość, nie znaczy, że twoim celem musi być przekonanie własnej pociechy do takiej aktywności. Nie każdy musi lubić chodzić na urodziny czy lodowisko i zajadać się rurkami z kremem.
  • Porozmawiaj z pediatrą, psychologiem, pedagogiem. Rodzice dzieci nadwrażliwych potrzebują silnego wsparcia, żeby zrozumieć, zaakceptować i nauczyć się prawidłowej „obsługi” ich dzieci.
  • Nie zachęcaj dziecka, żeby przyjaźniło się z energicznymi, żywiołowymi kolegami, bo to dla niego jak przebywanie w klatce z lwem. Jeśli zostawiasz je pod czyjąś opieką (np. niani), zwracaj uwagę, czy się zrozumieją pod względem progu wrażliwości.
  • Nie próbuj go zmieniać, nakłaniając do zachowań według ciebie mieszczących się w normie i dla niego korzystnych (jedzenie natki lub chodzenie na urodziny kolegów), ale też nie skreślaj danej pozycji z listy tylko dlatego, że dziecko raz kategorycznie odmówiło.

Jak pisze Elaine Aron, badaczka, która wprowadziła i opisała pojęcie „osoby wysoko wrażliwej” (Aron, 1996; 2002, 2017), dzieci wyjątkowo wrażliwe, to dzieci przyjacielskie, ciekawe, bystre, skrupulatne, entuzjastyczne, kreatywne, lubiące wyrażać się poprzez sztukę, obdarzone intuicją, bogatą wyobraźnią, empatyczne i kontaktowe. Pod wpływem natłoku bodźców i stresu mogą być tymczasowo zdenerwowane i zaniepokojone. Jednak gdy otrzymują odpowiednie wsparcie, uczą się, że można sobie z tym wysokim pobudzeniem i silnymi emocjami radzić oraz wzrastają w poczuciu, że ich wrażliwość jest skarbem, czymś pięknym i wyjątkowym, a nie wadliwym czy wstydliwym.

W naszym Centrum prowadzimy dla dzieci i młodzieży:

• Trening Umiejętności Społecznych
• Socjoterapię
• Trening Zastępowania Agresji
• konsultacje psychologiczne dla dzieci
• psychoterapię indywidualną młodzieży

autor artykułu: Ewa Lipkowska

literatura cytowana:

• N. Aron, Wysoko wrażliwi. Jak funkcjonować w świecie, który nas przytłacza, tłum. J. Biecki, D. Rossowski, Feeria, 2019
• N. Aron, Wysoko wrażliwe dziecko, GWP Gdańsk 2017
• Baryła – Matejczuk, Wspieranie rozwoju dzieci wysoko wrażliwych , ORE Warszawa 2021
• Maciejewska, Jak wspierać dzieci wysoko wrażliwe, Wyd. MUZA SA Warszawa 2022
• Poland, Wrażliwe dziecko, Dom Wydawniczy REBIS Poznań 2000
• https://highlysensitive.eu/platforma/materialy-do-pracy-z-dziecmi/