Każdy z nas choć raz przeżył sytuację, w której czuł niepewność czy lęk – podczas ważnego wystąpienia, prezentacji swoich umiejętności lub na pierwszej randce, czy poznając nową osobę. Przeważnie takie odczucia nie towarzyszą nam nadmiernie często, są dość naturalną reakcją w nowych dla nas sytuacjach społecznych oraz nie ograniczają naszego codziennego funkcjonowania czy osiągania zamierzonych celów. Są wśród nas jednak osoby, dla których prosta, z pozoru, sytuacja stanowi wielkie wyzwanie. Znalezienie się w centrum uwagi lub w sytuacji, w której inni mogą nas uważnie obserwować, np. przemawianie przed innymi, jedzenie lub picie w miejscu publicznym, wykonywanie jakiegoś zadania w obecności innych powodują u tych osób silny lęk, który utrudnia funkcjonowanie zawodowe lub społeczne. Mówimy wtedy o występowaniu fobii społecznej.
Fobia społeczna charakteryzuje się znaczną obawą przed znalezieniem się w centrum uwagi, obawa zachowania się w sposób, który okaże się kłopotliwy lub kompromitujący, wyraźne unikanie znalezienia się w tych sytuacjach. Bardzo ważnym kryterium w odróżnieniu lęku społecznego od innych zaburzeń czy zwykłej nieśmiałości jest czas trwania – co najmniej 6 miesięcy oraz wyraźne cierpienie lub ograniczenie funkcjonowania zawodowego/szkolnego, osobistego i społecznego.
Myśli
W aspekcie poznawczym lęku społecznego dominują przekonania dotyczące znaczenia akceptacji społecznej, zawyżone standardy postępowania społecznego oraz zaniżona samoocena. W sytuacjach wywołujących lęk społeczny pojawiają się negatywne myśli automatyczne dotyczące siebie i swoich kompetencji. Osoby doświadczające lęku społecznego mają znacznie więcej negatywnych myśli automatycznych na swój temat niż osoby zdrowe. W momencie wystąpienia sytuacji społecznej postrzeganej jako zagrożenie osoba cierpiąca z powodu lęku społecznego buduje wyobrażenie siebie jako osoby nieprzystosowanej, niekompetentnej, śmiesznej, niezręcznej czy niezgrabnej.
Przykłady negatywnych myśli automatycznych w lęku społecznym:
– “Jestem niekompetentny”
– “Jestem gorsza od innych”
– “Wszyscy widzą mają nieudolność”
– “Nie mam nic ciekawego do powiedzenia. Zawsze powiem coś głupiego”
– “Na pewno powiem coś głupiego, zbłaźnię się.”
– “Wszyscy widzą, jak źle mi to wychodzi”
– “Na pewno wszyscy się ze mnie śmieją”
Emocje
Wśród emocji typowych dla fobii społecznej dominuje lęk, który jest przez osobę go doświadczającą oceniany jako nadmierny lub nieracjonalny, co staje się przyczyną znacznego napięcia emocjonalnego. Doświadczeniu lęku bardzo często towarzyszą objawy z ciała, takie jak czerwienienie się, drżenie, pocenie się dłoni, kołatanie serca, zawroty głowy, uczucie duszenia się, ściskanie w gardle, bóle głowy, bóle mięśni, obawa zwymiotowania, nagła potrzeba oddania moczu.
Zachowanie
W aspekcie behawioralnym tego zaburzenia bardzo wyraźne są objawy unikania sytuacji, które wywołują lęk oraz pojawienie się licznych zachowań zabezpieczających, czyli próby kontrolowania i ukrywania fizjologicznych objawów lęku. Unikanie sytuacji wywołujących lęk społeczny prowadzi do powstania błędnego koła – im bardziej unikamy sytuacji, która jest dla nas trudna tym większą czujemy przed nią obawę. Z kolei zachowania zabezpieczające mogą prowadzić do deficytów zachowania – osoby unikające bezpośredniego kontaktu słownego, wzrokowego, mówiące mało i cicho są postrzegane jako zdystansowane, chłodne, mało przyjazne, co może powodować wycofywanie się innych z kontaktu, tym samym potwierdzając obawy dotyczące braku akceptacji ze strony innych ludzi.
Dzieci i młodzież
Fobia społeczna stosunkowo często dotyka dzieci oraz nastolatków. Młodym ludziom z fobią społeczną brakuje pewności siebie, są nadmiernie i nieodpowiednio do wieku nieśmiałe, wycofane z kontaktów społecznych, unikają zabaw i interakcji z innymi, towarzyszą im charakterystyczne objawy doświadczania lęku. Bardzo ważnym kryterium różnicującym fobię społeczną u dzieci i młodzieży jest występowanie objawów także w relacjach z rówieśnikami, a nie wyłącznie z dorosłymi. W wypadku dzieci istotny jest czas trwania trudności – minimum 6 miesięcy, żeby wykluczyć lęki rozwojowe. Fobia społeczna u dzieci znacznie utrudnia im rozwój społeczny, osiąganie sukcesów szkolnych oraz budowanie relacji z innymi. Dzieci, które silnie doświadczają lęku społecznego mają trudności z budowaniem przyjaźni czy pozytywnych doświadczeń z innymi, co może prowadzić do powstawania zaburzeń depresyjnych.
Terapia
W terapii lęku społecznego główny nacisk kładziemy na aspekt poznawczy oraz behawioralny. Zmiany poznawcze obejmują zmianę oczekiwań i przekonań na bardziej przystosowawcze postrzeganie siebie, innych i świata. Zmiana przekonań polega na uczeniu rozpoznawania i monitorowania myśli automatycznych, dyskusji z nimi oraz kwestionowania tych które są dla nas nieprzystosowawcze. Aspekt behawioralny z kolei skupia się na zaprzestaniu unikania sytuacji trudnych poprzez ekspozycje oraz eksperymenty behawioralne, czyli wystawianie się na sytuacje budzące lęk, a także na ograniczeniu zachowań zabezpieczających, które podtrzymują zaburzenie. W przypadku terapii dzieci i młodzieży istotne jest także wprowadzania elementów treningu umiejętności społecznych tak, żeby wyposażyć młodego człowieka w umiejętności przydatne w budowaniu pozytywnych relacji.
autor tekstu: psycholog, psychoterapeuta poznawczo-behawioralny Justyna Czekaj
Bibliografia:
- J. Morrison, “DSM-5 Bez tajemnic. Praktyczny przewodnik dla klinicystów.” Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
- A. Radziwoniuk-Korch, “Fobie społeczne – modele poznawcze i strategie terapeutyczne, ze szczególnym uwzględnieniem technik behawioralnych.” w: Terapia Poznawczo – Behawioralna Nr 1 Lęk społeczny. Fundacja Centrum CBT, Warszawa 2013
- J. Morrison, K. Flegel, “Wywiad diagnostyczny z dziećmi i młodzieżą. Rozpoznanie zgodne z DSM – 5. “ Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
