Zaburzenia osobowości borderline - wczesne symptomy u dzieci i młodzieży

Emocjonalny rollercoaster – tak najczęściej i najkrócej rodzice i ich dzieci doświadczające zaburzeń, opisują swoje odczucia związane z borderline. Rodzice są wyczerpani przekraczaniem granic przez dziecko i intensywnością zdarzeń, dzieci zaś częściej lękiem przed odrzuceniem, pustką, ciągłym poszukiwaniem stymulacji. Zaburzenie osobowości borderline to jak stąpanie po cienkim lodzie, ciągła niepewność co będzie dalej. Wczesna diagnoza i podjęta terapia są jednak w stanie doprowadzić nas do równowagi, pozwolić zejść na przewidywalny grunt.

Co to znaczy „zaburzona osobowość”?

Najczęściej osobowość ujmuje się jako stabilny, względnie stały wzorzec odczuwania, myślenia i reagowania danej osoby, coś co odróżnia ją od innych i wskazuje na indywidualność jej zachowań. W odróżnieniu od temperamentu, który jest wrodzony, osobowość uwzględnia kontekst rodzinny, rówieśniczy, kulturowy i wczesne przeżycia danej osoby. Względnie stałe cechy osobowościowe rozpoznajemy już u dzieci w wieku przedszkolnym (Remberk, 2020).

Zaburzenia osobowości będą więc stabilnym, trwałym wzorcem odczuwania, myślenia i zachowań, który wyraźnie odbiega od norm kulturowych i społecznych, charakteryzuje daną osobę, całość jej funkcjonowania. Uwzględnia sztywne, dysfunkcjonalne cechy osobowości. Zaburzona osobowość utrudnia funkcjonowanie w wielu aspektach i rodzi subiektywnie odczuwane cierpienie (Grzegorzewska I., Frączek A., Pastwa-Wojciechowska B., 2020).

Dylematy związane z diagnozą zaburzeń osobowości u dzieci i młodzieży

Do niedawna diagnoza zaburzeń osobowości u dzieci i młodzieży, a zwłaszcza u dzieci, budziła silne zastrzeżenia. Przede wszystkim wątpliwości wzbudzał warunek utrzymywania się wzorca zachowania przez wiele lat, a także to, że w przypadku adolescentów wzorce zachowania są rozwojowo niestabilne i podlegają częstym zmianom. Obecnie przeważa podejście, że szybka diagnoza umożliwi szybsze uruchomienie działań terapeutycznych, a tym samym szybszą pomoc dziecku czy nastolatkowi. W praktyce często wskazania określonych zaburzeń są opisywane w podsumowaniu diagnozy „Nieprawidłowo kształtującej się osobowości”, co pozwala uniknąć etykietowania dziecka w okresie rozwojowym, a diagnostom, którzy będą stawiać diagnozę w późniejszym czasie, ułatwią podjęcie decyzji dotyczącej potwierdzenia diagnozy borderline, ze względu na wieloletnie utrzymujące się objawy. Nie musimy się więc martwić, że wczesna diagnoza naszego dziecka czy nastolatka będzie go stygmatyzować. W dokumentacji medycznej widnieć będzie diagnoza „Nieprawidłowo kształtującej się osobowości”, co wskazuje jedynie na ryzyko późniejszej diagnozy konkretnych zaburzeń.

Czy moje dziecko/nastolatek ma zaburzenia osobowości borderline?

W praktyce diagnostycznej wzorzec zaburzeń osobowości borderline (inaczej: osobowości z pogranicza) jest bardzo wyraźny, odmienny od pozostałych, pozwala więc na postawienie wiarygodnej i uzasadnionej diagnozy także u adolescentów, mimo, że nie ma kryteriów diagnostycznych tego zaburzenia osobnych dla dzieci i młodzieży. Przy czym pamiętajmy, że diagnoza dzieci i młodzieży wskazuje na wzorzec zachowań, nieprawidłowo kształtującej się osobowości, nie na konkretne zaburzenie.

Mimo, że w podręcznikach diagnostycznych nie ma wyróżnionych objawów zaburzeń osobowości borderline dla dzieci i młodzieży, można wyróżnić szereg zachowań, cech, które mogą wskazywać na ten obszar zaburzeń:

przede wszystkim nagłe zmiany celów, ambicji, wartości, zainteresowań czy kręgu znajomych;
myślenie czarno-białe, kategoryczność twierdzeń;
zmienność zachowań – raz jest wesoły i zaangażowany, raz zrezygnowany i rozczarowany, przy czym zmiany te mogą następować nawet co kilka godzin;
przekraczanie granic, norm, zasad, ciągłe testowanie rzeczywistości;
chwiejność emocjonalna, niezdolność do radzenia sobie z emocjami, zwłaszcza z kontrolą złości, gniewu, brak kontroli reakcji;
nieumiejętność czekania na swoją kolej, czekania na nagrody, częste rozdrażnienie z tego powodu i wpadanie w niekontrolowaną złość;
ogromny lęk przed porzuceniem, stąd idealizowanie osób, by za chwilę, choćby z błahego powodu, czuć się rozczarowanym, porzuconym, odczuwać ogromną wściekłość, chęć zemsty (od idealizacji do nienawiści);
nasilony lęk, częste i nagłe wpadanie w panikę;
tendencje destrukcyjne – do niszczenia, rzucania przedmiotami, agresji i autodestrukcyjne– możliwe samookaleczenia, uderzanie głową o ścianę, próby samobójcze;
trudności w nawiązywaniu trwałych relacji ze względu na niedostrzeganie potrzeb innych, skupienie na sobie, ale też ze względu na tendencje do wspomnianej wyżej idealizacji, a potem wrogości do drugiej osoby;
poczucie pustki i nudy, stąd potrzeba ciągłej stymulacji na wysokim poziomie.

Warto wspomnieć, że osoby z osobowością z pogranicza sprawiają wrażenie pozbawionych empatii, odczuwają jednak poczucie wstydu i obwiniają się o podejmowane zachowania, ale nie potrafią ich kontrolować i z obawy przed odrzuceniem i zranieniem, nie zawsze są w stanie to pokazać. Jeśli rozpoznajesz u siebie, swojego dziecka lub nastolatka większość z powyższych objawów (nie muszą być wszystkie), warto rozważyć diagnozę.

Wczesne sygnały mogące świadczyć o ryzyku zaburzeń

Większość powyższych objawów dostrzeżemy u nastolatków, rzadko u dzieci. Tu zmienność zachowań jest wciąż bardzo duża, rozwój społeczny i rozwój zachowań przebiega bardzo szybko. Można jednak dostrzec pewne symptomy, które mogą być wczesnym sygnałem wskazującym na konieczność konsultacji. Nieprawidłowości w zakresie kształtującej się osobowości u dzieci można ująć w następujących opisach (Grzegorzewska I. i inni, 2020):

Rozwój poznawczy dziecka jest zwykle w normie, ale sprawia wrażenie, jakby jego myślenie było sztywne, nieelastyczne, czasem chaotyczne, zdezorganizowane. Czasem ma się wrażenie, że dziecko „oderwane” jest od rzeczywistości, jakby odpływało, ale zwykle po próbach przywrócenia, wraca uwagą do realności.
Niestabilność tożsamości – Dziecko może być też postrzegane jako zupełnie nieciekawe siebie, nie zainteresowane tym, kim jest. Jego tożsamość jest niestabilna – raz jest wesoły, za chwilę smutny, energiczny, za chwilę apatyczny. Często zachowania dziecka są zmienne, przy czym zmiany są nagłe i gwałtowne, jakby zupełnie bez powodu. Reakcje dziecka często są postrzegane jako odruchowe, bez refleksji.
Niska samoocena – Dziecko zwykle bawi się samo, bywa samotnikiem. Jest nieufne i pełne rezerwy do innych. Często jest wymagające i kontrolujące, co bezpośrednio wynika z niskiej samooceny. Często czuje się odrzucone i prezentuje w roli ofiary, nie dostrzega własnej roli w konfliktach. Ma się poczucie jakby nie lubiło siebie.
Chwiejność emocjonalna – Dziecko słabo kontroluje impulsy, nie kontroluje zachowań, jakby nie panowało nad sobą. Zdarzają mu się spektakularne napady agresji, wulgarności, przemocy (rzucanie zabawkami, ciąganie za włosy). Mogą trwać bardzo długo i być niezależne od udzielanej pomocy przez rodzica czy opiekuna. Sprawia wrażenie, jakby w danym momencie było zupełnie inną osobą. Stąd tak silne wyczerpanie często odczuwane przez rodziców.
Deficyty w zakresie empatii i intymności – Dziecko jest nieufne, trudno nawiązać z nim bliski kontakt, trudno jest mu przyjąć punkt widzenia innej osoby. W relacji z nim ma się poczucie bycia używanym, wykorzystywanym, manipulowanym. Nie czuje się bliskości. Dzieci z ryzykiem osobowości z pogranicza zwykle nie są zdolne do wybaczenia, jakby pielęgnowały urazę. W zabawie dziecka obserwuje się sadystyczne, agresywne sceny, zwłaszcza widoczne w zabawie figurkami. Może też przekraczać granice – dystansu, intymności, agresji, ale także zadawać niestosowne pytania, wprowadzać w zakłopotanie.

Pamiętać należy, że wzorce te muszą być względnie trwałe, jakby opisywały osobowość dziecka. Nie mogą być okazjonalne, a raczej „wdrukowane” w sposób funkcjonowania osoby. Pamiętajmy, że każde dziecko może prezentować powyższe zachowania. Jednak jeśli są one „oderwane”, zdarzają się sporadycznie, nie dezorganizują funkcjonowania np. przedszkolnego czy szkolnego dziecka, trudno mówić o ryzyku zaburzeń osobowości.

Jakie jest ryzyko, gdy dziecko/nastolatek nie otrzyma pomocy?

Szacuje się, że około 1-3% adolescentów ma objawy pozwalające na postawienie diagnozy borderline. Jednocześnie 33-49% procent osób przebywających na oddziałach psychiatrycznych posiada diagnozę osobowości z pogranicza. Objawy i zachowania osób z tą diagnozą są na tyle uderzające, że często są dostrzegane przez społeczeństwo, znacząco utrudniają funkcjonowanie. Nastolatkowie często zaniedbują szkołę, podejmują szereg zachowań ryzykownych, często wczesną inicjację seksualną, zażywają substancje psychoaktywne. Zgłaszają się po pomoc lub przyprowadzane są przez rodziców z objawami samookaleczeń, czy w związku z podejmowanymi próbami samobójczymi. Szacuje się, że 8-10% osób dorosłych z tą diagnozą ginie w wyniku samobójstwa. Zazwyczaj konsekwencje braku diagnozy lub niepodejmowania leczenia są bardzo dotkliwe (Remberk, 2020):

znaczne obciążenie rodziny i opiekunów – przede wszystkim emocjonalne, ale także m.in. prawne i finansowe;
nieukończenie szkoły, szybkie zakończenie edukacji, posiadanie niskich kwalifikacji do podjęcia studiów czy pracy, a tym samym ogromne ryzyko bezrobocia;
problemy ze zdrowiem, często choroby układu krążenia, cukrzyca, otyłość;
nawracające samookaleczenia, bardzo często intensywne, impulsywne;
wysokie ryzyko samobójstwa.

Jak mogę pomóc dziecku?

Jeśli nasze dziecko lub nastolatek otrzymało diagnozę „Nieprawidłowo kształtującej się osobowości”, być może ze wstępnym wskazaniem na sygnały zaburzeń osobowości borderline, tym co może pomóc dziecku jest stałość. Im bardziej przewidywalne, stałe, spójne będą nasze reakcje, tym łatwiej będzie dziecku kontrolować siebie. Stabilność i uporządkowanie powinny charakteryzować także przestrzeń życiową w naszym domu, atmosferę w nim panującą, stałość zdarzeń i rodzinnych rytuałów. Stabilność w edukacji przedszkolnej i szkolnej jest ważnym czynnikiem mogącym wspomóc powrót do równowagi.

Nade wszystko jednak, bardzo ważne jest podjęcie terapii zgodnej ze wskazaniami przy diagnozie. Psychoterapia jest główną metodą leczenia w przypadku tych zaburzeń. Zazwyczaj diagnosta zaleca terapię indywidualną skupioną na kontroli zachowań, ale także na poszerzeniu świadomości. Często zalecana jest także terapia systemowa, by wsparciem objąć cały system rodzinny. Niezbędna jest bezwzględna, systematyczna opieka psychiatryczna. Działania terapeutyczne już po roku mogą przynieść oczekiwane rezultaty. Zwykle po kilku latach oddziaływań udaje się już zniwelować objawy niezbędne do postawienia diagnozy. Wcześnie podjęta terapia ma zwykle dobry przebieg, biorąc pod uwagę redukcję objawów. Czasem rozpoznaje się także zaburzenia współwystępujące, w szczególności ADHD czy zaburzenia depresyjne. Odpowiednia pomoc pomaga powrócić do równowagi. Psychoedukacją obejmuje się także rodziców/opiekunów, by ci mogli jak najlepiej wspierać proces terapeutyczny dziecka.

W naszym Centrum realizujemy:

autor artykułu: Katarzyna Zawadzka – Babiarczuk

Bibliografia:

American Psychiatric Association (2013), Zaburzenia osobowości typu borderline (graniczne) [w:] Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych DSM-5 (wydanie piąte), 734-738. Wrocław: Edra Urban&Partner.
Bogucka-Bonikowska A. (2020), Zaburzenia osobowości w adolescencji [w:] B. Remberk (red.), Zaburzenia psychiczne dzieci i młodzieży, 305- 316. Warszawa: PZWL Wydawnictwo lekarskie.
Grzegorzewska I., Frączek A., Pastwa-Wojciechowska B. (2020), Zaburzenia osobowości obserwowane w okresie dzieciństwa i adolescencji [w:] I. Grzegorzewska, L. Cierpiałkowska, A. R. Borkowska (red.), Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży, 523-541. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA.
Malberg N., Rosenberg L., Malone J. C. (2020), Kształtujące się wzorce i trudności osobowościowe w okresie dzieciństwa [w:] V. Lingiardi, N. McWilliams (red.), PDM-2. Podręcznik diagnozy psychodynamicznej, 73- 124. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Morrison J., Flegel K. (2018), Zaburzenia osobowości [w:] Wywiad diagnostyczny z dziećmi i młodzieżą, 458-462. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Nowak. M., Hyrnik J., Jans-Kozik M. (2010), Nieprawidłowo kształtująca się osobowość w okresie adolescencji – trudności diagnostyczne oraz dylematy terapeutyczne [w:] Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 10 (1), 45-51.

Zaburzenia osobowości borderline – wczesne symptomy u dzieci i młodzieży