Zaburzenia tikowe

przez

Tiki – co to takiego?

Wyobraźmy sobie sytuację. Dziecko w wieku przedszkolnym, nauczyciele zgłaszają, że Iza dziwnie odchrząkuje. Im częściej zwracają uwagę, by tego nie robiła, tym częściej to zachowanie się pojawia. Po jakimś czasie Iza już nie tylko chrząka, ale również zaczyna klaskać. Inna sytuacja, Antek, uczeń szkoły podstawowej, na lekcjach niekontrolowanie podnosi bark i go opuszcza. Sytuacja się powtarza, bardzo subtelnie dla otoczenia, ale odczuwalnie dla chłopca. Powoduje, że wstydzi się i zastanawia się czy jest normalny.

Zdezorientowani rodzice szukają wytłumaczenia dla zachowania swoich dzieci, szukają odpowiedzi w szkole, u wszelkiej maści specjalistów od pediatry przez neurologa czy fizjoterapeutę na psychologu kończąc. 

Powyższe sytuacje przybliżają opis dziecka, które doświadcza trudności w kontrolowaniu swojego ciała. Wzbudza to w otoczeniu niepokój, czasem złość, oczekiwanie, że dziecko zapanuje nad sobą, a czasami ogromną troskę i strach w związku z tym co się dzieje. U młodego człowieka pojawia się cała gama emocji – takich jak m.in. wstyd, złość na samego siebie, lęk o swoje zdrowie, o to co myślą i widzą inni. Choć perspektywa braku kontroli nad własnym ciałem może się to wydawać dziwna, czy nie do końca zrozumiała, właśnie tak funkcjonuje osoba, która cierpi z uwagi na tiki. Tiki “są to mimowolne, czyli niezależne od woli, szybkie, nagłe, krótkotrwałe, skoordynowane i nierytmiczne skurcze mięśni jednej lub większej liczby części ciała, występujące na podłożu prawidłowej czynności ruchowej, bądź mimowolne, szybkie, nagłe, krótkotrwałe dźwięki lub słowa”. (za: Dąbrowska, 2021). 

Przeważnie tik “poprzedza niespecyficzny, nieprzyjemne odczucie dyskomfortu lub napięcia tzw. sygnał ostrzegawczy” (za: Bryńska, Wolańczyk, 2021). Co istotne, sygnały te rzadko pojawiają się bądź trudno ustalić ich obecność u dzieci w wieku wczesnoszkolnym i młodszych. 

Rodzaje tików

Według klasyfikacji diagnostycznych  (obowiązującej w Polsce ICD-10 – przyp.) możemy wyróżnić następujące rodzaje tików:

  • tiki przejściowe (F95.0)– występowanie jednego lub kilku tików ruchowych i/lub wokalnych, wielokrotnie w ciągu dnia, przez większość dni, co najmniej przez 4 tygodnie
  • tiki przewlekłe (F95.1) – są bardziej utrwalone, przeważnie mowa o tikach ruchowych, rzadziej o wokalnych, występują wielokrotnie w ciągu dnia, przez większość okresu trwającego co najmniej 12 miesięcy,
  • zespół tików głosowych i ruchowych (zespół Tourette’a, choroba tikowa) (F.95.2) – liczne tiki ruchowe oraz jednym lub więcej tikach głosowych (niekonieczne występujących jednocześnie), wiele razy w ciągu dnia, dłużej niż rok, bez remisji trwającej dłużej niż 2 miesiące

Charakterystyczne dla wszystkich tików jest wystąpienie przed 18 r.ż.. Do procesu diagnozy konieczne jest wykluczenia innych jednostek chorobowych, czy reakcji na substancje psychoaktywne.

Czasami możemy się spotkać również z poniższym podziałem ze względu na rodzaj:

  • tiki ruchowe – spontaniczne, bezcelowe, nagłe, szybkie i krótkotrwałe, skoordynowane i nierytmiczne skurcze czynnościowo związanych ze sobą mięśni, jednej lub więcej części ciała, występujące na podłożu prawidłowej czynności ruchowej; najczęściej dotyczą: twarzy, głowy, szyi np. marszczenie nosa, przeczenie, ruch potakiwania, grymasy twarzy lub bardziej złożone wzorce ruchowe jak np. podskakiwanie, potrząsanie głową przy jednoczesnym wzruszeniu ramion,
  • tiki czuciowe – powtarzające się odczucia somatyczne, odczuwane na skórze lub blisko niej, zlokalizowane w konkretnej części np.uczucie mrowienia skóry, uczucie gorąca, pieczenia
  • tiki głosowe – mimowolne wydawanie dźwięków lub wypowiadanie wyrazów/sylab/fraz czyli np. szczekanie, chrząkanie, pojękiwanie, mruczenie czy mowa odhamowana, powtarzanie słów
  • tiki fantomowe – powtarzający się wzorzec odczuć somatycznych, odczuwanych wewnątrz innych osób lub przedmiotów, znoszony najczęściej przez dotknięcie lub podrapanie

Z uwagi na stopień złożoności dzielimy je na proste i złożone. Tiki proste dotyczą jednego mięśnia/wokalizacji np.: potrząsanie głową, mrużenie oczu, kasłanie, chrząkanie itp., a złożone wielu grup mięśniowych/wokalizacji np.: kopanie, zagryzanie warg, palialię – powtarzanie wypowiadanych przez siebie sylab/słów, echolalię – powtarzanie zasłyszanych sylab/słów/fraz, koprolalia – wykrzykiwanie obscenicznych treści, często skróconych do jednej sylaby, echopraksja – naśladowanie ruchów innych osób, złożne sekwencje ruchów itd.

Co warto wiedzieć o tikach?

  • Mają podłoże genetyczne. Wiemy, że w patofizjologii tego zaburzenia istotną rolę odgrywają zaburzenia neuroprzekaźników, ale dokładne mechanizmy wciąż nie są poznane.
  • Często współtowarzyszą zaburzeniom obsesyjno-kompulsyjnym, specyficznym zaburzeniom rozwoju umiejętności szkolnych, ADHD, zaburzeniom snu, nastroju, lękowym, zachowania oraz spektrum autyzmu
  • W populacji częściej zachorowanie dotyczy chłopców niż dziewczynki (3:4-1)
  • Najczęściej tiki przyjmują formę tików przemijających (3% populacji)
  • Czynniki ryzyka – poza obciążeniem genetycznym – są związane z ciążą i porodem m.in. silny stres odczuwany przez kobietę, narażenie płodu na kofeinę, nikotynę i alkohol, niska masa urodzeniowa, niedotlenienie w czasie porodu, przedłużony o ponad 24 godziny czas porodu, poród z użyciem kleszczy, owinięcie pępowiny wokół szyi, wynik Apgar poniżej 5 punktów
  • Część zaburzeń tikowych może być formą tzw. pediatrycznych autoimmunologicznych zaburzeń neuropsychiatrycznych związanych z infekcją paciorkowca lub pediatrycznych autoimmunologicznych zaburzeń neuropsychiatrycznych wyzwolonych infekcją, czy pediatryczny zespół neuropsychiatryczny z ostrym początkiem
  • Dużą rolę w procesie leczenia odgrywa ich ignorowanie rozumiane jako nie zwracanie na nie uwagi, brak upominania/krytykowania dziecka. Zależy nam na wspieraniu dziecka np. poprzez przypominanie technik, które dziecko wypracowało w ramach terapii, skrupulatnej obserwacji, motywowaniu do terapii całego systemu rodzinnego. Dorośli modelują swoim zachowaniem reakcje na pojawiające się tiki.

Zapamiętaj!

Tiki nie są winą dziecka. 

  • Tiki mają sinusoidalny przebieg – mogą się nasilać i ustępować, i tak naprzemiennie

Rozpoznanie

Zatem w diagnozie tików bardzo ważną rolę odgrywa wizyta u lekarza pediatry i lekarza neurologa.

Jak już wspomniano w procesie diagnozy i różnicowania tików od innych zaburzeń bardzo ważną rolę odgrywa aspekt medyczny ale istotna jest również możliwość powstrzymywania się od wykonywania tików przez pewien czas oraz doświadczenie przez pacjenta tiku jako efektu przeżywania napięcia (czyli tik pozwala zmniejszyć przeżywane napięcie).

Przeważnie rodzice rozpoczynają swoje poszukiwania pomocy wśród nauczycieli – sprawdzając, czy w placówce również zauważalny jest problem, stąd rola oświaty jest niezwykle istotna w odpowiednim pokierowaniu opiekunem dziecka. Na wniosek rodzica nauczyciel powinien przygotować informację o funkcjonowaniu dziecka w środowisku przed-/szkolnym (wskazując czy dostrzega trudności, bowiem często mózg dziecka zajęty inną aktywnością (nauką) nie manifestuje objawów w pełnym natężeniu bądź są to dyskretne zachowania, chociaż bywa odwrotnie szkoła może być tak silnym stresorem, reakcje dziecka mogą być różne w zależności od lekcji/aktywności, nasilenie tików może istotnie zaburzać proces edukacji dziecka; oprócz tego należy opisać relacje rówieśnicze i umiejętności dydaktyczne ucznia, wszelkie zmiany w funkcjonowaniu, które wydają się być istotne z perspektywy pedagoga).

Podpowiedź dla nauczyciela – na co zwracamy uwagę obserwując dziecko?

Kiedy i jak długo trwają tiki? Kiedy zostały zauważone w szkole (o ile w ogóle są dostrzegane)? W jakich sytuacjach się pojawiają? Jak zachowuje się otoczenie dziecka (zwłaszcza w aspekcie relacji rówieśniczych)? Co mówi samo dziecko na temat swoich objawów? Jak dziecko funkcjonuje wśród rówieśników? Co robi na przerwach? Jakie ma mocne strony? Jak radzi sobie w szkole? Czy przychodzi do szkoły przygotowane? Jakie inne niepokojące zachowania obserwuje nauczyciel? Co dotychczas zrobiono aby wesprzeć dziecko i rodzinę?

Istotną rolą placówki oświatowej w której znajduje się dziecko jest obserwowanie czy dziecko nie zaczyna przejawiać fobii szkolnej lub nie jest ofiarą przemocy rówieśniczej w związku ze swoimi zaburzeniami. W procesie leczenia dziecka może okazać się korzystne wsparcie psychologa lub pedagoga szkolnego, który wraz z wychowawcą podejmie działania psychoedukujące na temat zaburzenia i zadba o relacje rówieśnicze w klasie w sytuacji dokuczania/przemocy rówieśniczej.  Jeżeli trudności przejawiają się w obszarze koncentracji uwagi, problemami dydaktycznymi – warto rozważyć wdrożenie pomocy psychologiczno-pedagogicznej w postaci dodatkowych zajęć wyrównawczych bądź korekcyjno-kompensacyjnych. Warto również z uważnością przyglądać się mocnym stronom ucznia/uczennicy – motywować do udziału w konkursach, życiu szkoły, rozważyć zapisanie na zajęcia rozwijające zdolności.

Kolejnym krokiem powinno być udanie się do lekarza – pediatry i neurologa. Wizyty u lekarzy specjalistów są elementem niezbędnym aby postawić prawidłowe rozpoznanie i zdecydować o ewentualnej konieczności leczenia farmakologicznego.

Po konsultacjach medycznych w planie działań powinna zostać uwzględniona wizyta u psychologa/psychoterapeuty (niekiedy również w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej). 

Proces leczenia

Celem leczenia jest zadbanie o dobrostan pacjenta, a nie całkowite wycofanie objawów. Wskazaniem do terapii jest subiektywne cierpienie dziecka, nasilenie objawów, które uniemożliwia lub utrudnia funkcjonowanie dziecka (np. w szkole, w relacji z rówieśnikami).

Pierwszym oddziaływaniem wobec dziecka i jego rodziny, a także w miarę możliwości środowiska szkolnego jest psychoedukacja. Jednymi z najczęściej używanych w przypadku tików technik są te o charakterze behawioralnym np. techniki odwracania nawyku, kompleksowe interwencje behawioralne, techniki relaksacyjne, ww. psychoedukacja, ekspozycja z powstrzymaniem reakcji. Najważniejsze jednak jest aby metody wybrane przez specjalistę odpowiadały indywidualnym możliwościom psychofizycznym dziecka i mogą się różnić w zależności od modalności w której pracuje specjalista. Jednym z kluczowych elementów jest praca z rodzicami i angażowanie ich w proces terapeutyczny.

 Zalecone po konsultacji oddziaływania mogą przyjąć formę:

Inne formy wsparcia:

  • objęcie dziecka zajęciami korekcyjno-kompensacyjnymi, dydaktyczno-wyrównawczymi w placówce w sytuacji, gdy w obrazie funkcjonowania dziecka pojawia się wątek trudności szkolnych;
  • objęcie zajęciami rozwijającymi uzdolnienia
  • włączenie rehabilitacji – zwłaszcza masaży leczniczych wykonywanych przez fizjoterapeutę pediatrycznego 
  • biofeedback/neurofeedback 
  • treningi słuchowe – gdy pojawia się nadwrażliwość słuchowa lub problemy z przetwarzaniem słuchowym

autor artykułu: Patrycja Pochopień – psycholog, psychoterapeuta, certyfikowany trener TUS

Bibliografia:

  • Bryńska A., Wolańczyk T. (2021)  Zaburzenia tikowe [w:] Janas-Kozik M., Wolańczyk T. (red. naukowa) Psychiatria dzieci i młodzieży cz. 1 (s. 358 – 368), Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie   
  • Dąbrowska I. ,(2016) Tiki [w:] Jerzak M. (red.naukowa) Zaburzenia psychiczne i rozwojowe u dzieci a szkolna rzeczywistość. (s. 286 – 319 ) Warszawa: PWN
  • Dąbrowska I., (2021) Choroba tikowa [w:] Kołakowski A. (red.) Psychoterapia poznawczo-behawioralna dzieci i młodzieży. Przewodnik praktyka. (s.403 – 423 ) Sopot: GWP
Call Now ButtonZadzwoń teraz!