Dorastanie, adolescencja, dojrzewanie, pokwitanie – to terminy określające szczególny czas w życiu człowieka, czas intensywnych, często burzliwych zmian i dokonań. Przypada on na lata nastoletnie, u dziewcząt rozpoczyna się ok. 10 – 11 roku życia i kończy ok. 18 roku życia; u chłopców nieco później – jego początek przypada najczęściej ok. 13 roku życia, a kończy ok. 20. W okresie dorastania w młodych ludziach zachodzą intensywne zmiany anatomiczne, fizyczne, fizjologiczne, ale także poznawcze, emocjonalne, psychiczne, czy społeczne. Wszystkie one wchodzą ze sobą w ścisłe interakcje, powiązania. Jedne wynikają z drugich, jedne warunkują inne, bądź rodzą zmiany w innych sferach. W czas dorastania wpisane są różne, niełatwe zadania rozwojowe, m.in.: osiągnięcie bardziej dojrzałych stosunków z rówieśnikami, dorosłymi, ukształtowanie tożsamości płciowej, prawidłowa relacja z ciałem, osiągnięcie niezależności emocjonalnej od rodziców i innych dorosłych, przygotowanie się do samodzielnego życia, przygotowanie się do pracy i kariery zawodowej, ukształtowanie własnego światopoglądu, zestawu wartości i systemu etycznego, osiągnięcie zachowań społecznie akceptowanych. Intensywność zachodzących w nastolatku zmian przy braku ogólnej niedojrzałości często przerasta aktualne zasoby młodego człowieka, co ujawnia się w złożoności, irracjonalności i impulsywności przeżyć i zachowań. Młodzież stojąca w obliczu wymienionych zadań rozwojowych potrzebuje zrozumienia i wsparcia dorosłych. Poniżej lista ważnych elementów i wyzwań, pozwalających lepiej zrozumieć złożoność nastoletniego człowieka.
Ambiwalencja – rozumiana jest jako równoczesne przeżywanie sprzecznych uczuć wobec danej sytuacji, obiektu, relacji. W postawie i zachowaniu nastolatków często obserwuje się ambiwalencję. Najczęstsze przykłady ambiwalencji to miłość i nienawiść do rodzica, lęk przed bliskością i przed samotnością, obawa przed oceną, potrzeba docenienia. Ambiwalencja z jednej strony jest poszukiwaniem, badaniem, analizowaniem siebie i świata, z drugiej strony może pogłębiać rozdrażnienie i splątanie.
Bunt – „bunt nastolatka” – taki termin potocznie funkcjonuje w społecznej świadomości i najczęściej przynosi negatywne skojarzenia – totalny opór, sprzeciw, sprzeniewierzenie, walka o władzę; pod tym pojęciem kryje się jednak bardzo ważny aspekt adolescencji – uzyskiwanie autonomii, budowanie własnej tożsamości, systemu wartości, regulacja własnych potrzeb, aspiracji, kontaktów ze światem. Czas trudny dla wszystkich, ale niezbędny dla „formowania” się odrębnego, niezależnego człowieka.
Ciało – adolescencja, to czas dynamicznych, wyraźnych zmian w ciele młodego człowieka, na płaszczyźnie fizycznej. W życiu człowieka, to drugi po okresie płodowym, tak dynamiczny okres rozwoju i zmian. Zmienia się gospodarka hormonalna, która determinuje zmiany w wyglądzie i funkcjonowaniu całego młodego organizmu. Relacja z „takim ” organizmem bywa trudna, ambiwalentna, lękowa, może nieść odrzucenie, negację, obrzydzenie. Z drugiej strony może objawiać się nadmierną troską i egocentryzmem. W tym obszarze pojawia się kolejne zadanie rozwojowe dla nastolatka: prawidłowa relacja ze swoim ciałem.
Depresja – czas dojrzewania, kiedy nastolatek traci przywileje dzieciństwa, a nie ma jeszcze praw osoby dorosłej, to okres w którym depresja nasila się skokowo. Nietrudno pomylić depresję, z charakterystyczną dla wieku dojrzewania frustracją, buntem i drażliwością. Od zwykłych wybuchów złości i rozdrażnienia odróżnia ją przede wszystkim permanentny smutek. Depresja to bardzo zawiła i podstępna choroba; nie przejdzie sama jak przeziębienie. Wymaga diagnozy i leczenia psychiatryczno – psychologicznego, gdyż nieleczona może skłonić młodego człowieka do targnięcia się na własne życie. Rodzicu – jeśli zauważyłeś zmiany w funkcjonowaniu swojego dziecka i jesteś nimi zaniepokojony – nie zwlekaj, zgłoś się do lekarza, psychologa, terapeuty, centrum pomocy psychologicznej!
Egocentryzm – „ja, moje, dla mnie, o mnie, przy mnie ” intensywne skupianie się na sobie, tzw. egocentryzm nastolatków również wpisany jest w etap dorastania; postawa ta bywa bardzo frustrująca dla rodziców, jednak jest informacją o wyodrębnianiu się młodego człowieka, budowaniu jego niezależności i samostanowieniu. Rodzice często mają wrażenie, że ich dziecko jest egoistyczne i pozbawione empatii. Tymczasem nastolatek w okresie dorastania, z powodów biologicznych, nie jest w stanie spojrzeć na świat z perspektywy drugiej osoby, ma skłonność do skupiania się na swoich przeżyciach, doświadczeniach oraz silnie eksponuje własny punktu widzenia. Stan ten wynika ze specyfiki psychologii ewolucyjnej oraz niedojrzałości układu nerwowego – szczególnie kory przedczołowej, która odpowiedzialna jest za identyfikację i rozumienie uczuć, mapowanie emocji u siebie i innych. Egocentryzm nastolatka jest mu niezbędny do rozwoju; nadmierna empatia, patrzenie na świat z perspektywy drugiego człowieka mogłyby utrudniać nastolatkowi misję wyzwalania się. Jest to nieodzowny etap rozwoju, warunkujący wkroczenie w odpowiedzialną dorosłość, znalezienie swojego miejsca w świecie, zakotwiczenie. Teraz ja! I to jest ok, postarajmy się to po prostu przyjąć.
Filozofia – „kim jestem”, „kim chcę być”, „co nadaje sens mojemu życiu”, „czym kierować się w życiu”, „dlaczego jest tyle zła”, „w co wierzę”, „kim jest Bóg”, „jak odróżnić dobro od zła” – to nieodzowne pytania, jakie zadaje sobie nastolatek i poszukuje na nie odpowiedzi. To dobrze! Niech szuka, eksploruje, doświadcza – dyskretnie popychajmy go w kierunku uniwersalnych prawd i wartości .
Granice – w większości rodzice mają świadomość, że granice są potrzebne w wychowaniu, ale mają trudności z ich zastosowaniem. Odwieczny konflikt pomiędzy kontrolą i autonomią. Nastolatki pragną zwiększonej swobody, niezależności i poczucia wolności. Chcą mieć wpływ na decyzje bezpośrednio z nimi związane i mieć większą kontrolę nad własnym życiem. A rodzice chcą nadal kontrolować i mieć wpływ na decyzje swojego dojrzewającego dziecka. Czy więc granice jeszcze obowiązują? Tak! Rodzice to najbardziej znaczące osoby w życiu dziecka. Z wielu rozmów z rodzicami wynika, że zbyt szybko rezygnują z wpływu na swoje dziecko. Towarzyszą temu różne motywy, ale często – niska wiara w swoje znaczenie. Nie chcąc być zranionymi przez swoje dziecko, nie chcąc z nim prowadzić „wojny”, sami rezygnują. A przecież nastolatki nadal potrzebują stałych granic, zachęty i pomocy w rozwiązywaniu problemów oraz pouczających konsekwencji. Natomiast metody potrzebne do realizacji w/w działań wymagają zmiany. Rodzice i ich dorastające dzieci chcą różnych rzeczy, wynikają one z innych potrzeb, co prowadzi do konfliktu. Rozwiązaniem jest elastyczne wytyczanie granic, młodzi ludzie potrzebują większej przestrzeni, poczucia wolności, aby móc eksperymentować i sprawdzać się, a z drugiej strony potrzebują czytelnych drogowskazów i oparcia w dorosłych.
Huśtawka nastrojów – chwiejność lub labilność emocjonalna, zmienność nastrojów, widoczna jest wyraźnie w okresie dzieciństwa, ale także w okresie nastoletnim; ma związek z biologią organizmu, a więc „burzą hormonów” i dynamiką zmian w organizmie nastolatka, niedojrzałością układu nerwowego. Właściwe reakcje dorosłego – obecność bez oceniania, oskarżania, lekceważenia, moralizowania oraz przyjęcie tych zmiennych emocji pomoże młodemu człowiekowi przejść przez ten trudny dla wszystkich czas. Nauka regulacji emocji to jedno z najważniejszych zadań w życiu człowieka.
Inicjacja seksualna – rozpoczęcie współżycia przez nastolatka często spędza sen z oczu rodziców. Statystyki podają, że ok. 30% 15-latków oraz 50% 18/19-latków ma już „pierwszy raz” za sobą. Inicjacja seksualna jest nieunikniona, wpisana w rozwój człowieka i ściśle z niego wynikająca – pytań jest wiele – jak rozwija się tożsamość płciowa i co z tego wynika? jak rozmawiać z dzieckiem o rozwoju psychoseksualnym, współżyciu? Kiedy jest właściwy czas na „pierwszy raz”? Na te pytania postaram się odpowiedzieć w kolejnym artykule.
Jedzenie – adolescencja – czas ciekawości, eksperymentów, prób, poznawania siebie niesie również różne relacje w stosunku do jedzenia, co często wiąże się z wizerunkiem swojego ciała. Mogą pojawić się zachowania prozdrowotne, ale także mogą pojawić się zachowania skrajne, jak anorexia, bulimia. Relacja z jedzeniem to ważna informacja na temat relacji z samym sobą, bliskimi, poczuciem bezpieczeństwa, akceptacji, przeżywanymi problemami. To zewnętrzny głos tego, co dzieje się w środku.
Kreatywność – to twórcza postawa, która pozwala w innowacyjny i nieszablonowy sposób rozwiązywać problemy. Dzięki niej radzimy sobie ze zmianami, a także ograniczeniami, jakie nas spotykają. To właśnie kreatywność sprawia, że potrafimy poradzić sobie z wyzwaniami w rzeczywistości, która nas aktualnie otacza. Mimo, iż paradoksalnie adolescenci wykazują najmniejszą kreatywność, niesłychanie ważne w kontekście zaradności, elastyczności życiowej jest rozwijanie tej postawy od lat dziecięcych. Konstruowanie, tworzenie, budowanie, teatr, improwizacja … to ważne zajęcia dla rozwoju niezależnego, szczęśliwego, odpornego psychicznie człowieka.
Lęk – lęk stanowi powszechne uczucie, zwykle określane jako napięcie lub obawa. Identyfikowane jest jako nieprzyjemne, generujące przykre doznania, uczucie. Chociaż wszyscy doświadczamy lęku, niektórzy z nas odczuwają go częściej i mocniej, a inni rzadziej i mniej intensywnie. Nieobce, a nawet częste są przeżycia lękowe u nastolatków. Wraz z wiekiem (w okresie przejścia od dzieciństwa do okresu dojrzewania) następuje przeniesienie treści i punktów koncentracji lęku. Dorastających nastolatków w mniejszym stopniu dotyczy lęk separacyjny czy lęk przed zwierzętami. Lęk u nastolatków związany jest z relacjami międzyludzkimi (rówieśniczymi i rodzinnymi), które nabierają nowego znaczenia (randki, seksualność, podejmowanie ryzyka, odpowiedzialne wybory ); z wyzwaniami szkolnymi; z poczuciem przynależności, akceptacji i samoakceptacji; z poczuciem własnej wartości. Wszystkie te aspekty dodatkowo łączą się i komplikują z silną potrzebą uzyskiwania autonomii. Ten napór zadań może generować silne reakcje lękowe, utrudniające normalne funkcjonowanie i rozwój.
Łzy – niech płyną… „Och dziecko – przemówił Tata łagodnie – Nie lekceważ cudu łez. One mogą być uzdrawiającymi wodami i strumieniem radości. Czasami są najlepszymi słowami jakie potrafi wypowiedzieć serce. (…)”
Mama – opiekunka, przyjaciółka, doradczyni, coach, pocieszycielka, żywicielka, kucharka, sprzątaczka, łapaczka smutków i łez, sponsorka, policjantka, lekarka, pielęgniarka, dowódca, logistyk … do okresu adolescencji najważniejsza osoba w życiu człowieka, w kolejnych latach bycie mamą to nie lada wyzwanie. Nauka mówi, że relacja z mamą, to matryca pozostałych relacji, jakie buduje człowiek w życiu. Kluczem do zbudowania dobrej relacji mama – nastolatek jest uwaga, szacunek, troska, zrozumienie, obecność i pozbycie się poczucia winy.
Negatywizm, nastrój – Czym jest nastrój? Jest naszym emocjonalnym drogowskazem, informuje nas o tym, jak przeżywamy otaczający świat i to czego doświadczamy. Oznacza długotrwałą emocję, która wpływa na to, jak patrzymy na swoje życie. Nastrój wiąże się z poczuciem szczęścia lub jego brakiem, z byciem optymistą lub pesymistą, z zadowoleniem lub brakiem satysfakcji. Może być wyrównany lub też zbyt niski. Przejawy dobrego nastroju to: zadowolenie, spokój, pozytywne nastawienie do innych, optymizm, zaciekawienie, pewność siebie. Natomiast obniżony nastrój przejawia się: poczuciem samotności, zamykaniem się w sobie, lękiem przed zmianami, negatywnym obrazem przyszłości, niepokojem, drażliwością i poczuciem pustki. Każdemu z nas zdarza się odczuwać smutek, czy mieć obniżony nastrój w odpowiedzi na różne sytuacje w naszym życiu. Kłótnia z przyjaciółką lub zła ocena ze sprawdzianu są na to dowodem.
Może to spowodować obniżenie nastroju nawet przez kilka dni i jest zupełnie naturalne. Jest to tzw. dobry smutek. Natomiast jeżeli obniżony nastrój przedłuża się i nie ma konkretnego powodu, a młody człowiek doświadcza ponadto nadmiernego zmęczenia, braku sił do działania, spowolnienia, towarzyszy mu apatia i zobojętnienie na różne do tej pory ważne sprawy, mówimy o depresji.
Obsesje – według klasyfikacji ICD-10 obsesje to natrętne myśli, wyobrażenia, idee lub impulsy, które uporczywie nawracają. Charakterystyczną cechę obsesji stanowi to, że próby jakiegokolwiek przeciwstawienia się, czy zatrzymania obsesyjnych myśli pozostają bezskuteczne. Obsesje najczęściej bywają przeżywane, jako coś niezgodnego z „prawdziwym ja” danej osoby, powodują cierpienie lub dużą przykrość. Treściowo obsesje najczęściej łączą się z tematami kontroli lub braku kontroli nad nieuświadomionymi popędami, np. agresją, „nieakceptowanych” wątków seksualnych lub kwestii, uznawanych po prostu za bezsensowne.
Obsesyjne czynności – kompulsje – to powtarzające się działania, które zazwyczaj są bezproduktywne, nie prowadzą do żadnych rozwiązań ani nie służą żadnym pożytecznym celom, a mają służyć jedynie redukcji napięcia lub lęku. Z tego względu natręctwa najczęściej rozwijają się na podłożu racjonalizacji własnego lęku lub agresji, mając chronić otoczenie (lub samego człowieka) przed ekspresją jego agresywnych lub seksualnych impulsów wobec innych. Osoby doświadczające natręctw, często postrzegają je, jako działania redukujące lęk, zapobiegające wysoce nieprawdopodobnym wydarzeniom, dotyczącym wyrządzenia krzywdy sobie lub innym.
Przyjaciele – najważniejsza grupa odniesienia dla nastolatka. Rola rodziców powoli schodzi na plan dalszy, teraz najważniejsi są przyjaciele… Jak nastolatek rozumie przyjaźń? Jako coś absolutnie wyjątkowego, osobistego, niezbędnego do życia jak tlen. W przyjaźni realizuje się ważna potrzeba rozwojowa – potrzeba przynależności, a z nią potrzeba szacunku, akceptacji. Nastolatek potrzebuje czuć się ważny, potrzebny, wartościowy i chce tego doświadczyć od rówieśników. Często nazywa przyjacielem osobę, która właśnie adekwatnie odpowiada na jego potrzeby, przejawia zainteresowanie jego osobą. Często stan taki trwa chwilę, ponieważ nastoletni egocentryzm nie jest w stanie znieść, nawet chwilowego „braku” zainteresowania, oddania ze strony najważniejszych w tym momencie osób – przyjaciół. Często przyjaciele traktowani są jako osoby na wyłączność, a relacje przyjaciół z innymi osobami uznawane są za zdradę. Niemniej ta trudna dynamika rozumienia i przeżywania przyjaźni jest nieodzowna w procesie rozwojowym adolescentów i prowadzi do tworzenia dojrzałych przyjacielskich relacji.
Rodzice – Czy rodzic jest potrzebny nastolatkowi? Czy jego rola już się skończyła? Rodzice – absolutnie Wasz nastolatek nadal Was potrzebuje. Wasza opieka, obecność, wsparcie jest nieocenione. Najważniejsza jest obecność, bez oceniania, moralizowania, wyśmiewania, lekceważenia, ignorowania, pomniejszania. Życie z nastolatkiem to prawdziwy rollercoaster; aby podołać trudnościom, zmianom, labilności w okresie dorastania konieczne jest, aby dorośli – rodzice potrafili regulować własne emocje. Mądry, opanowany, obecny rodzic – to warunek prawidłowego rozwoju i wkroczenia w nowy etap życia.
Szkoła – szkoła, to nie tylko miejsce, gdzie młodzi ludzie zdobywają wiedzę, ale przede wszystkim przestrzeń, w której kształtują siebie, swoje umiejętności i wartości, relacje ze światem, z innymi ludźmi. Miejsce, gdzie uczą się życia z ludźmi i wśród ludzi. O roli szkoły w życiu człowieka napisano wiele książek, artykułów, publikacji. Jej rola jest nieoceniona, ale może być także źródłem głębokich trudności i zaburzeń. Pozwolę zostawić tutaj kilka cytatów:
- „Każde dziecko powinno czuć, że szkoła pomaga mu stać się lepszym człowiekiem. Bohaterem”. Philip Zimbardo
- „Dobra szkoła nie produkuje geniuszy, tylko zdrowe społeczeństwo”. Piotr Szrenawski
- „Zawsze jesteś uczniem, nigdy mistrzem. Musisz ciągle iść do przodu”. Conrad Hall
- „Fakt, że nowoczesne metody nauczania nie zdławiły jeszcze zupełnie świętej ciekawości dociekania, ma wiele znamion cudu, ponieważ ta delikatna roślinka – oprócz stymulacji – łaknie przede wszystkim wolności. Bez niej stanie się wrakiem i bezwarunkowo popadnie w ruinę”. Albert Einstein
Talenty – predyspozycje aktorskie, sportowe, piękny głos, umiejętność rysowania, malowania czy zdolność szybkiego przyswajania wiedzy – to zaledwie przykłady spośród szerokiej gamy talentów, jakimi obdarzeni są ludzie. Wielu młodych ludzi (i dorosłych również) kojarzy talent ze szczególnymi artystycznymi umiejętnościami bądź czymś nadzwyczajnym, i tylko dla wybranych. Jest to głęboko ograniczające i deprymujące stwierdzenie! Wiadomo już, że gama talentów jest wręcz nieograniczona – można mieć talent do rysowania, ale także do gotowania, pieczenia, rozpoznawania uczuć innych osób, myślenia przestrzennego czy porządkowania. Bardzo ważne jest uznanie, że każdy ma indywidualne mocne strony, predyspozycje, które rozpoznane i rozwijane czynią życie pełniejszym, bogatszym, rozwijają poczucie własnej wartości, samoocenę, poczucie siły i samodyscyplinę. Na pytanie jakie są talenty oraz jak, je odkrywać – postaram się odpowiedzieć w innym artykule. Należy rozwijać w nastolatkach postawę obserwatora i badacza samego siebie – niech uczą się obserwować siebie i dostrzegać, co przychodzi im z łatwością, co daje satysfakcję i poczucie spełnienia. Niech odkrywają, czym najbardziej lubią dzielić się z innymi, i co zyskuje dzięki nim otoczenie. Ważna umiejętność to uznanie, radość z drobnych rzeczy i postępów, jakie czyni młody człowiek.
Uzależnienia – odkrycie własnych predyspozycji, docenienie siebie, rozwijanie swoich pasji, dobra rodzina, wspierający przyjaciele, wspierająca szkoła – to główne czynniki chroniące nastolatków przed uzależnieniami. Bo czym jest uzależnienie? Odpowiedzią na pustkę, lęk, brak wiary w siebie i własną wartość, rozczarowanie światem, ludźmi, szkołą… Sposobów zaspokajania tych deficytów jest ogromna ilość, wiele z nich – łatwo dostępnych, zmieniających świadomość, przynoszących natychmiastową ulgę – jak uzależnienia – niszczy , zabija młodego człowieka. Przymus rodzi frustrację, poczucie winy, destrukcję. Jak uchronić dzieci przed uzależnieniami? Co robić, gdy wpadną „już w tę pułapkę? Temat uzależnień w okresie adolescencji przedstawię w cyklicznym artykule.
Zadania – stoją nie tylko przed nastolatkami, ale również przed dorosłymi – rodzicami, opiekunami, nauczycielami: akceptacja, dobroć, empatia, przyjęcie, uznanie, spokój, szacunek, uśmiech, zrozumienie, życzliwość, ale także granice…
…bądźmy dobrym przykładem i wsparciem dla naszych „trudnych”nastolatków.
W naszym Centrum prowadzimy dla dzieci i młodzieży:
- Trening Umiejętności Społecznych
- Socjoterapię
- Trening Zastępowania Agresji
- konsultacje psychologiczne dla dzieci
- psychoterapię indywidualną młodzieży
- terapię rodzinną
autor: Ewa Lipkowska – pedagog, psychoterapeuta
literatura:
- Aneta Stępień – Proszewska „Jak zrozumieć nastolatka?”, wyd. Natuli 2023
- Blakemore Sarah-Jayne „Sekretne życie mózgu nastolatka”, wyd. Mamania, 2021
- Brzezińska Anna I. Ziółkowska Beata Appelt Karolina, Psychologia rozwoju człowieka, wyd GWP 2015
