Codziennie zmagamy się z określonymi wydarzeniami, które wpływają na sposób naszego postrzegania, rozumienia świata i tego co się dzieje wokół nas. Sposób ten definiuje cele, osiągnięcia, sposób w jakie wchodzimy w interakcje z innymi ludźmi, ale też daje wskazówkę z jakich sytuacji, kontaktów się wycofujemy. Tym samym określając wzorzec naszego zachowania. Jak to się dzieje, że niektóre dzieci doświadczają wielu sukcesów, a zachowanie innych ulega nieustannemu pogarszaniu się i powtarzaniu negatywnych schematów postępowania.
Gdy obserwujemy dzieci z ADHD czy zaburzeniami zachowania możemy spotkać się z sytuacjami, kiedy linia ich życia jest równią pochyłą narastających trudności. Badania pokazują, iż 50-75% dzieci z zaburzeniami zachowania wcześniej prezentowało cechy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej. Dzieci z ADHD/zaburzeniami zachowań są postrzegane jako trudne w opinii otoczenia, spotykają się z określonymi reakcjami nauczycieli, wychowawców, rodziny, ale również rówieśników, co wpływa na postrzeganie przez nich swojej osoby, otaczającego świata, ale również na postrzeganie przyszłych wydarzeń. Możemy spotkać się z historiami, iż dziecko wielokrotnie powtarza określone trudne zachowanie, nie reaguje na wskazówki, uwagi otoczenia, które często są zapalnikiem do jeszcze gorszych zachowań. Dlaczego tak się dzieje? Czy mamy do czynienia z „perfidią, celowością, jawną agresją”, a może w rzeczywistości z całkowitym poczuciem bezradności?
Koncepcja wyuczonej bezradności a postrzeganie dzieci z ADHD i zaburzeniami zachowania
Martin Seligman stworzył koncepcję wyuczonej bezradności, która wyjaśnia mechanizm bierności i rezygnacji, która ma swoje źródło w przekonaniu człowieka, iż żadne z jego działań, nie ma wpływu na to, co się zdarzyło. Przekonanie to ma już swoje źródło w dzieciństwie i zależne jest od przeżytych doświadczeń, za których winą człowiek obarcza wyłącznie siebie. Wpływa to, na wiele dziedzin życia i prowadzi do trwałych negatywnych skutków. Człowiek wtedy nisko ocenia swoje możliwości i czuje się bezradny. Mechanizm ten można odnieść do funkcjonowania dzieci z ADHD/zaburzeniami zachowania, które często spotykają się z trudnymi doświadczeniami ze względu na swoje objawy, mają często gorszy start szkolny, spotykają się z odrzuceniem rówieśników, ale i osób dorosłych. Wczesne doświadczenia wpływają na styl postrzegania (styl atrybucji), poziom samooceny i motywacji do działania. Martin Seligman w swojej koncepcji podkreślał, iż osoby prezentujące mechanizm bierności i rezygnacji kierują się pesymistycznym stylem atrybucji w swoim codziennym funkcjonowaniu, co można zaobserwować również w pracy z dziećmi z ADHD i zaburzeniami zachowania. Na podstawie przykrych doświadczeń uczą się określonego stylu myślenia, wyjaśniania sobie i szukania odpowiedzi na pytanie „dlaczego coś mi się przydarzyło?” Mamy tutaj do czynienia z mechanizmem błędnego koła przekonań dziecka o własnej nieudolności i braku możliwości wpływu na swoje postępowanie, co jest wzmacniane negatywnymi ocenami osób znaczących i oddziałuje na brak podejmowania kolejnych prób zmiany swojego zachowania (pojawia się myśl u dziecka: „bez względu na to co zrobię i tak będzie źle”).
Pesymistyczny styl postrzegania a trzy obszary funkcjonowania dziecka
Gdyby wziąć pod uwagę przykład nastolatka, który pokłócił się ze swoim jedynym przyjacielem w klasie, który wracając do domu myśli sobie: „kolega go nie lubi, nie będzie miał się z kim bawić”, co może prowadzić do kolejnych myśli, iż „straciłem jedynego kolegę, więc już na pewno będę samotny”. Taki pesymistyczny styl myślenia może prowadzić do całkowitej bezradności i wpływa destrukcyjnie na trzy obszary jego funkcjonowania:
- deficyt motywacyjny – przejawia się w unikaniu dowolnych, aktywnie spontanicznych działań (np. nastolatek nie dąży do rozwiązania problemu z przyjacielem, zaprzestaje szukać nowych znajomości);
- deficyt poznawczy – uogólnianie błędnych pesymistycznych oczekiwań na następstwa wszystkich nieprzypadkowych zdarzeń w przyszłości (np. nastolatek myśli, iż skoro ten kolega go nie lubi, to nie warto mieć znajomych albo np. na innych nie można polegać);
- deficyt emocjonalny – depresyjny nastrój i poczucie winy (np. obniżenie nastroju, poszukiwanie w sobie winy za utratę kolegi – „to ze mną coś jest nietak”);
Powyższy przykład pokazuje, iż jedno znaczące wydarzenie dla dziecka/nastolatka może wpływać na sposób postrzegania przez niego przyszłych zdarzeń i określać jego następne zachowanie. Pesymistyczny styl myślenia nie jest chwilowym postrzeganiem danej sytuacji, ale stał się stałym przekonaniem przeniesionym na inne sytuacje życiowe (atrybucja globalna), której winne za zaistnienie tej sytuacji nastolatek obarcza tylko i wyłącznie siebie (atrybucja personalna). Im bardziej dziecko/nastolatek odczuwa brak kontroli nad przebiegiem niepomyślnych zdarzeń i przypisuje je czynnikom personalnym, globalnym, stałym – tym bardziej utrwala się poczucie bezradności.
Zmiana sposoby myślenia dzieci z ADHD i zaburzeniami zachowania?
Charakter myślenia może być podtrzymywany na skutek doświadczeń, ale również może ulegać zmianie, gdyż nawykowy sposób myślenia jest czymś wyuczonym (również ten pesymistyczny). Martin Seligman przedstawił koncepcje optymizmu jako rozwiązania przeciwstawnego do koncepcji wyuczonej bezradności. Zakłada, iż optymizm jest tendencją do spostrzegania, wyjaśniania, oceniania świata i zjawisk w nim zachodzących w sposób pozytywny. Człowiek również oczekuje przyszłych zdarzeń jako raczej dla niego pomyślnych. Ważne podkreślenia jest to, iż optymizm jest umiejętnością, którą nabywamy bądź tracimy, ale możemy też ją rozwijać. Ma to ogromne znaczenie dla zmiany stylu myślenia dzieci z ADHD i zaburzeniami zachowania. Możemy pracować nad zmianą sposobu myślenia i budowania optymizmu u dzieci. Istotne są więc komunikaty od osób znaczących dotyczące zachowania dziecka, przekazywanie wiedzy o emocjach, podkreślanie zdolności i kompetencji dziecka. Konieczne jest rozwijanie umiejętności społecznych czy tworzenie wspierającego, konsekwentnego środowiska.
Techniki pracy z dzieckiem i rodziną nad zmianą nawykowego sposobu myślenia
Pogłębiająca się trudność w funkcjonowaniu dziecka/nastolatka wpływa na utrwalenie jego sposobu myślenia, a zaburzające się zachowania może być wynikiem prezentowanego mechanizmu wyuczonej bezradności. Skorzystanie ze wsparcia psychologa/terapeuty na najwcześniejszym etapie wpływa na wyjście dziecka z prezentowanych wzorów zachowania, ale i jego otoczenia. Istotna jest praca nad nawykowymi sposobami myślenia, które podtrzymują mechanizm bierności i rezygnacji. Wyróżniamy techniki i formy pracy nad pozytywnym obrazem siebie:
- praca nad sposobem postrzegania rodziców, konsekwentnego nagradzania, chwalenie, pokazywanie pozytywnych stron dziecka, akceptowanie zachowań, nazywanie i akceptowanie emocji, zmiana sposobu opisywania zachowań dziecka, konstruktywna krytyka zachowań dziecka – rodzic może pracować nad tymi umiejętnościami w ramach treningu kompetencji wychowawczych,
- doskonalenie umiejętności społecznych dziecka – terapia indywidualna/grupowa, Trening Umiejętności Społecznych, Trening Zastępowania Agresji, socjoterapia,
- psychoterapia dzieci i młodzieży,
- terapia rodzinna.
Bibliografia:
- Kołakowski (2014) Zaburzenia zachowania u dzieci. Teoria i praktyka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
- A.E. Kazdin, J.R. Weish (2003) Psychoterapia dzieci i młodzieży. Metody oparte na dowodach, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,
- Jerzak (2016) Zaburzenia psychiczne i rozwojowe u dzieci a szkolna rzeczywistość, Wydawnictwo PWN,
- Seligmann (1993) Optymizmu można się nauczyć. Jak zmienić swoje myślenie i swoje życia, Wydawnictwo Media Rodzina.
Polecane dla rodziców:
- R.A. Barkley (2009) ADHD: podjąć wyzwanie, Kompletny przewodnik dla rodziców, Wydawnictwo Zysk i S-ka,
- Kołakowski, A. Pisula (2011) Sposób na trudne dziecko. Przyjazna terapia behawioralna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
- Gordon (2007) Wychowanie bez porażek, Wydawnictwo PAX,
- Faber, E. Mazhlish (1998) Jak mówić żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać żeby dzieci do nas mówiły, Wydawnictwo Media Rodzina,
- Seligman (1997) Optymistyczne dziecko. Jak wychowywać dzieci, aby nauczyć je optymizmu i dawania sobie ze wszystkim rady, Wydawnictwo Media Rodzina.
