Rozwój dziecka jest równoznaczny z pojawianiem się nowych zachowań i postaw, z którymi rodzice niejednokrotnie muszą się zmierzyć. Często są one interpretowane jako „problemowe”, „trudne” lub nazywane „nieposłuszeństwem”, „złośliwością”, „wybuchem”. Spójrzmy na to z innej strony analizując jakie jest podłoże takiego zachowania i kierując się zasadą, że dziecięce zachowania mają sens.
Pierwszą i najważniejszą rzeczą, jeżeli chodzi o radzenie sobie z trudnym dzieckiem, jest zrozumienie przyczyny jego zachowania. W poszczególnych okresach swojego życia dziecko ma różne możliwości i umiejętności, które wpływają na sposób jego funkcjonowania. Rozróżnienie, czy zachowanie jest zachowaniem problemowym, czy normalnym dla danej sytuacji i wieku rozwojowego jest kluczowe. Dlatego najpierw przyjrzyjmy się charakterystycznym etapom rozwoju dziecka.
Etapy rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym:
Trzylatek
Wiek trzech lat jest uważany za okres pewnej równowagi wewnętrznej. Trzylatek jest emocjonalnie spokojniejszy niż dwulatek. Tak jak niedawno dziecko nadużywało słowa „nie”, teraz chętnie mówi „tak”. Lubi nie tylko brać, ale i dawać. Dzieli się nie tylko przedmiotami, ale i doświadczeniami. Emocje trzylatków są krótkotrwałe i zmienne. Maluchy nie kontrolują i nie ukrywają tego, co czują. Pojawia się bunt, sprzeciw, niezależność i samodzielność. Dzieci często odmawiają wykonania poleceń i stają się coraz bardziej świadome własnych potrzeb.
Czterolatek
Kluczowe słowa opisujące czterolatka to „nie do opanowania” i to właściwie w każdym rodzaju aktywności. Dzieci w tym wieku są bardzo ruchliwe, wystawiają cierpliwość rodziców na niełatwą próbę – piszczą, plują, przeklinają, uciekają, przeciwstawiają się poleceniom, sprawdzają swoje możliwości. Czterolatek coraz lepiej rozpoznaje i nazywa emocje zarówno własne, jak i innych osób. Nasilają się różne lęki, np. strach przed ciemnością, zwierzętami czy głośnymi dźwiękami. Trudne emocje są na tyle silne, że nierzadko doprowadzają do koszmarów sennych, bólu brzucha, nocnego moczenia, a nawet wymiotów.
Pięciolatek
Wiek ten jest czasem równowagi – stabilności. Pojawia się spokój, opanowanie, pogodzenie ze sobą, nie narzucanie się innym. Pięciolatek bardzo dobrze rozumie i określa emocje innych. Wie także, jak reagować na krzywdę bliskich mu osób. Dziecko staje się bardziej świadome uczuć i rozumie stawiane mu wymagania. Nabywa kolejne umiejętności do ekspresji własnych emocji. Zmniejsza się u nich nasilenie lęków, strachu i trudnych emocji.
Sześciolatek
Sześciolatki są pełne sprzeczności – z jednej strony uważają, że są już dorosłe, a z drugiej wciąż pojawia się w nich wiele zróżnicowanych i chwiejnych emocji. Dzieci niezwykle łatwo przechodzą z jednego stanu w drugi. Radość miesza się z trudnymi odczuciami i buntem. Gwałtowne reakcje emocjonalne zdarzają się w obliczu odmowy ze strony innych osób, z którą nie potrafią się pogodzić. Ponownie zaczynają nasilać się różne lęki, które u pięciolatków się wyciszyły.
Etapy, przez które musi przejść w czasie swojego rozwoju dziecko są podobne dla wszystkich, musimy jednak zdawać sobie sprawę, że sposób w jaki poszczególne dzieci je wykonują jest nieco inny i zależy od indywidualności dziecka oraz otaczającego środowiska.
Kiedy mówimy o zachowaniu problemowym?
Zachowania traktujemy jako problemowe, jeśli jego natężenie, częstotliwość, czas utrzymania się i następstwo często odbiegają od typowych zachowań dzieci w danym wieku. Zachowanie to nie zmienia się w czasie, a jeśli już, to nasila się, a nie znika. Ponadto, znaczenie zachowania jest dla nas niezrozumiałe i niepokojące, szczególnie w przypadku, kiedy ani wiek dziecka, ani zmiany otoczenia nie tłumaczą takiego postępowania.
Większość trudnych dzieci wybucha – krzyczą, przeklinają, biją, kopią, gryzą, plują, nie potrafią sobie poradzić w danej sytuacji, inne implodują – płaczą, irytują otoczenie, marudzą, dąsają się, mają napady strachu albo smutku.
Dlaczego dzieci wybuchają?
Badania dowodzą, że przyczyną problemowych zachowań u dzieci jest brak umiejętności, które pozwoliłyby się zachować inaczej – umiejętności dostosowania się, tolerowania frustracji oraz rozwiązywania problemów, czyli cech które dla większości dorosłych są czymś naturalnym. Pojawiają się wówczas, gdy oczekiwania wobec dziecka przewyższają jego umiejętności adaptacyjne pozwalające na wykonanie określonych poleceń.
Co możemy zrobić?
Wielu sytuacji nieprzyjemnych unikniemy, jeśli nauczymy się rozwiązywać problemy wspólnie z dzieckiem. Dzięki scharakteryzowaniu nierozwiązanych problemów, czyli sytuacji, w których niepożądane zachowanie występuje najczęściej, z dużym prawdopodobieństwem przewidzimy, że może dojść do następnego spięcia. Rozpoznanie kluczowych umiejętności, których brak uniemożliwia dziecku prawidłowe reagowanie w pewnych sytuacjach, pozwoli efektywnie pracować z trudnym dzieckiem. Wraz z postępującym rozwojem umiejętności emocjonalnych i społecznych problemowe zachowania powinny zanikać. Jeśli obserwowane u dziecka zachowania tworzą stały utrzymujący się wzorzec funkcjonowania przypominający nam któreś z występujących u dzieci zaburzeń, warto zwrócić się o pomoc do specjalisty. Po zdiagnozowaniu problemu psycholog może zalecić terapię indywidualną, trening umiejętności społecznych lub trening umiejętności wychowawczych dla rodziców.
autor artykułu: Urszula Woźniak – pedagog, certyfikowany trener umiejętności społecznych, terapeuta ręki
Bibliografia:
- Dr Ross W. Green (2014) Trudne emocje u dzieci. Jak wspólnie rozwiązywać problemy
w domu i w szkole, Wydawnictwo Samo sedno. - A. Kołakowski, A. Pisula (2009) Sposób na trudne dziecko. Przyjazna terapia behawioralna,
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. - Frances L. Ilg, L. Bates Ames, S. M. Baker (1994) Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat.
Poradnik dla rodziców, psychologów i lekarzy, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
