Terapia poznawczo – behawioralna jest ustrukturyzowaną, ograniczoną w czasie oraz zakładającą aktywną współpracę pacjenta i terapeuty metodą leczenia różnych zaburzeń. Początkowo była stosowana w pracy z osobami dorosłymi, aktualnie znajduje szerokie zastosowanie również w psychoterapii dzieci i młodzieży.
Założenia teoretyczne terapii poznawczo – behawioralnej
Według podstawowych założeń terapii poznawczo – behawioralnej nasze emocje i nastrój nie zależą tylko od naszych codziennych doświadczeń i sytuacji, w której obecnie się znajdujemy, ale od tego, w jaki sposób o niej myślimy. Klasyczna terapia poznawczo – behawioralna koncentruje się na związku pomiędzy myśleniem (przekonaniami), emocjami i zachowaniem. W celu lepszego zrozumienia teorii leżącej u podstaw terapii poznawczo – behawioralnej warto poznać kilka pojęć, które wyjaśniają sposób naszego funkcjonowania. W literaturze często możemy spotkać takie pojęcia, jak: myśli automatyczne (mniej lub bardziej uświadomione interpretacje zdarzeń, w postaci obrazów lub bezokoliczników zdań), zniekształcenia poznawcze (myśli, które są mało adekwatne do faktów, zawierające błędy logiczne, np. wyolbrzymianie negatywów, myślenie dychotomiczne, etykietowanie, obwinianie itp.). Myśli automatyczne są pochodną naszych przekonań, które mają swoje źródło w doświadczeniach życiowych, szczególnie z okresu wczesnego dzieciństwa. Wyróżniamy przekonania kluczowe (najbardziej ogólne, podstawowe przekonania o sobie i innych ludziach), przekonania pośredniczące (najczęściej sformułowane w formie opinii, założeń i zasad, np. jeśli popełniam błędy, to znaczy, że jestem niemądry). W trakcie terapii pacjenci mogą poznać i zmodyfikować swój sposób myślenia, interpretacji zdarzeń, przekonań o sobie i otaczającej ich rzeczywistości oraz nauczyć się nowych strategii radzenia sobie. Podstawowym celem terapii jest redukcja objawów zaburzenia dzięki zmianie sposobu myślenia, przypisywanie innych znaczeń odbieranym informacjom, nauka nowych sposobów rozwiązywania problemów, czy też rozwijanie umiejętności społecznych pacjenta. Proces terapii jest poprzedzony dokładną diagnozą i wywiadem przeprowadzonym w trakcie kilku spotkań konsultacyjnych. Zebranie szczegółowych informacji dot. objawów zaburzenia oraz trudności pacjenta pozwala terapeucie na weryfikację jakie są źródła problemów pacjenta, które czynniki wpływają na ich utrzymywanie się oraz wybranie odpowiedniego protokołu leczenia, przeznaczonego do pracy z konkretnym rodzajem zaburzenia. Protokół określa przybliżony czas trwania terapii, możliwe strategie i techniki pracy z pacjentem, których skuteczność jest potwierdzona badaniami naukowymi. Po etapie diagnozy terapeuta wspólnie z pacjentem ustala cele terapii, które związane są z problemami zgłaszanymi przez pacjenta. Należy podkreślić, że bardzo ważną rolę odgrywa relacja terapeutyczna, bez której terapia nie mogłaby przynieść oczekiwanych efektów. Powodzenie terapii zależy również od aktywnej współpracy pacjenta i terapeuty, celem stosowanych technik terapeutycznych nie jest rozwiązywanie problemów za pacjenta, ale nabycie przez pacjenta umiejętności, które będzie mógł zastosować w swoim codziennym życiu, również po zakończeniu psychoterapii.
Terapia poznawczo – behawioralna w pracy z dziećmi i młodzieżą
Psychoterapia poznawczo – behawioralna dzieci i młodzieży opiera się na tych samych podstawach teoretycznych, co terapia osób dorosłych, jednak są to dwa zupełnie inne procesy terapeutyczne. W terapii osób dorosłych podstawowy obszar stanowi praca poznawcza, rozmowy dot. sposobu myślenia, weryfikacja myśli i przekonań. W terapii dzieci i młodzieży większą rolę odgrywa działanie i doświadczenie. Stosowanie technik poznawczych wymaga umiejętności myślenia abstrakcyjnego, którego rozwój rozpoczyna się ok. 12 roku życia. Według niektórych badaczy jest to graniczny wiek, w którym można rozpocząć klasyczną terapię poznawczo – behawioralną. Według specjalistów terapia poznawczo – behawioralna w uproszczonej formie może być prowadzona od ok. 8 roku życia (Kendall, 2010; Manassis, 2016; za: Kołakowski, 2021). W pracy z dziećmi i młodzieżą psychoterapeuta korzysta z wielu technik niewerbalnych, np. gier, opowiadań, kukiełek, komiksów lub kart do wypełniania. Należy podkreślić, że dzieci i nastolatki są zależne od osób dorosłych, nie decydują samodzielnie o rozpoczęciu oraz zakończeniu terapii, ta decyzja najczęściej należy do ich rodziców / prawnych opiekunów. Motywacja dzieci i nastolatków do udziału w terapii zazwyczaj pojawia się u nich dopiero po kilku spotkaniach z terapeutą. To zupełnie naturalne, że dziecko / nastolatek podczas pierwszych wizyt nie wie, czy chce oraz czy może zaufać terapeucie. Dziecko / nastolatek może przyjmować odmienną perspektywę dot. swoich trudności i problemów, postrzegać je w inny sposób niż widzą je najbliższe mu osoby dorosłe. W przypadku dzieci i młodszych nastolatków czynnikiem, który ma duże znaczenie dla powodzenia terapii jest zaangażowanie rodziców / opiekunów. W psychoterapii poznawczo – behawioralnej osób dorosłych ważna jest praca własna pacjenta pomiędzy sesjami, podobnie w przypadku dzieci, terapeuta może zalecić stosowanie niektórych technik / ćwiczeń na co dzień. W czasie terapii dzieci nabywają nowe umiejętności, dlatego ważne jest odpowiednie wsparcie i motywacja w ich naturalnym środowisku. W ramach psychoedukacji terapeuta może przekazać rodzicom zalecenia dot. sposobu codziennego postępowania wobec dziecka, w programie terapii dziecka często jest określana ilość sesji przeznaczona dla rodziców. Psychterapeuta dziecka może również zalecić rodzicom udział w treningu umiejętności rodzicielskich, terapię rodzinną lub terapię własną.
Aktualnie możemy spotkać różne podejścia w ramach psychoterapii poznawczo – behawioralnej, poniżej znajduje się lista uwzględniająca wybrane rodzaje terapii poznawczo – behawioralnej dzieci i młodzieży:
- konsultacje dla rodziców dzieci poniżej 3 roku życia – znaczenie kształtowania prawidłowej więzi z dzieckiem, przenoszenie relacji ze swoimi rodzicami na relacje z dzieckiem;
- terapia behawioralna oparta na behawioralnej analizie zachowania w przypadku zaburzeń ze spektrum autyzmu,
- trening umiejętności rodzicielskich w przypadku braku zasad, zachowań opozycyjno – buntowniczych, problemów z zachowaniem itp.;
- praca nad deficytami rozwojowymi, np. w przypadku ADHD – terapia ukierunkowana jest przede wszystkim na pracę z dorosłymi z najbliższego otoczenia dziecka;
- klasyczna terapia poznawczo – behawioralna w przypadku zaburzeń internalizacyjnych u dzieci i młodszych nastolatków, z włączeniem do terapii rodziców pacjenta;
- klasyczna terapia poznawczo – behawioralna w przypadku zaburzeń internalizacyjnych u starszych nastolatków (i młodych dorosłych), praca skoncentrowana na budowaniu autonomii;
- trening umiejętności społecznych, trening zastępowania agresji w przypadku dzieci i młodszych nastolatków;
- terapia poznawczo – behawioralna w przypadku zaburzeń eksternalizacyjnych – terapia indywidualna i grupowa starszych nastolatków,
- metody trzeciej fali CBT w pracy z nastolatkami (np. terapia oparta na akceptacji i zaangażowaniu ACT).
źródło: Kołakowski, A. (red.). (2021). Psychoterapia poznawczo – behawioralna dzieci i młodzieży. GWP.
Pomimo informacji, że psychoterapia poznawczo – behawioralna jest krótkoterminową metodą leczenia, należy pamiętać o indywidualnych potrzebach dzieci i nastolatków, ich tempie pracy, które mają istotny wpływ na czas trwania terapii. Ilość zaplanowanych sesji może ulec zmianie, np. ze względu potrzebę pracy nad bieżącymi trudnościami pacjenta. Realizacja programu terapii jest poprzedzona zbieraniem wywiadu z rodzicami i dzieckiem/nastolatkiem (1-3 sesje), opracowaniem i przekazaniem planu leczenia (1 sesja), zawarciem kontraktu, psychoedukacją (1 sesja) oraz pracą nad motywacją i relacją (2-3 sesje).
Wskazania do stosowania terapii poznawczo – behawioralnej w przypadku dzieci i młodzieży obejmują przede wszystkim:
- zespół nadpobudliwości psychoruchowej,
- zaburzenia zachowania,
- zaburzenia odżywiania,
- zaburzenia lękowe,
- zaburzenia obsesyjno – kompulsyjne,
- zaburzenia nastroju,
- zaburzenia tikowe,
- zaburzenia ze spektrum autyzmu.
źródło: Janas-Kozik, M., Wolańczyk, T. (red.). (2021). Psychiatria dzieci i młodzieży. Wydawnictwo: PZWL.
Informacje dot. pierwszej wizyty u psychologa znajdziemy w poniższych artykułach:
Pierwsza wizyta z dzieckiem u psychologa
Pierwsza wizyta z nastolatkiem u psychologa
autor artykułu: Paulina Kowalczyk – psycholog, psychoterapeuta, certyfikowany trener TUS
Bibliografia:
- Borkowska, A. R., Cierpiałkowska, L., Grzegorzewska, I. (2020). Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży. Wydawnictwo Naukowe: PWN.
- Janas-Kozik, M., Wolańczyk, T. (red.). (2021). Psychiatria dzieci i młodzieży. Wydawnictwo: PZWL.
- Kołakowski, A. (red.). (2021). Psychoterapia poznawczo – behawioralna dzieci i młodzieży. GWP.
