Świat bez smartfona, smartwatch, konsoli. Dla dzisiejszych dzieci to rzeczywistość nie do wyobrażenia. Jeden telefon na klatkę? Telewizor z pudłem? To brzmi jak skansen.
Prawda jest taka, że świat dynamicznie idzie do przodu, zwiększa się nasz dostęp do nowych technologii, a w konsekwencji sposób ich użytkowania i normy z nimi związane ulegają przemianie. Korzystamy z tych dobrodziejstw niezależnie od wieku. Intensywne wkroczenie w cyberprzestrzeń wiąże się z nowymi wyzwaniami przed którymi stają opiekunowie, a także terapeuci i naukowcy. Jednym z takich obszarów, który budzi kontrowersje jest zjawisko uzależnienia. Niniejszy artykuł koncentruje się wokół problematyki nadmiernego korzystania z gier.
Badania pokazują, że 82% rocznych dzieci i 92% dwulatków codziennie korzysta z różnego typu sprzętu ponad 2 godziny dziennie (Duch, Fisher, Ensari i Harrington, 2013; za: Felińska, Grzegorzewska, 2020). Choć temat czasu spędzanego przed ekranem wraca jak bumerang i warto znać rekomendację w tym zakresie (więcej informacji w artykule: Dziecko w wirtualnym świecie), to należy przyjąć, że pojęcie normy przesuwa się.
W kontekście zwłaszcza małych dzieci należy podkreślić, że niezależnie od pozytywnych, czy negatywnych efektów korzystania z nowej technologii – jedno jest pewne z uwagi na niedojrzałość układu nerwowego ten wpływ jest silniejszy. Dlatego tak ważne wydaje się edukowanie przede wszystkim świata dorosłych, a w drugiej kolejności dzieci i młodzieży na temat niebezpiecznego zjawiska, gdzie norma została przekroczona i mówimy o uzależnieniu.
Definicja
Uzależnienie definiujemy jako rodzaj utraty kontroli nad jakimś zachowaniem, skutkującej brakiem zdolności do oparcia się pragnieniu wykonania konkretnej czynności. Owa przymusowość dominuje działania człowieka i nie poddaje się wpływom mimo negatywnych konsekwencji, których jednostka doświadcza.
Wśród przykładów uzależnień behawioralnych można wskazać: kompulsywne kupowanie, zaburzenia hiperseksualne, hazard, kleptomanię, nadmierne uprawianie ćwiczeń fizycznych, zbieractwo, granie na komputerze, fonoholizm. Należy zaznaczyć, że w związku z rozwijaniem się nowym technologii, uwaga badaczy koncentruje się na nowych podtypach, które wiążą się z jej użytkowaniem np. uzależnienie od korzystania z mediów społecznościowych, problemowe korzystanie z gier.
Pierwsze próby ujęcia i zrozumienia tego zjawiska opierały się na podobieństwach mechanizmów prowadzących do uzależnienia od substancji. W literaturze można spotkać się z określeniem “siecioholizm”.
Chociaż klinicyści podnoszą ten problem od dłuższego czasu, to do momentu pisania tego artykułu nie ma jednoznacznych kryteriów uzależnienia behawioralnego. Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne zaproponowało stworzenie takiej kategorii, jednak ostatecznie zaburzenia te nie zostały ujęte jako samodzielna jednostka chorobowa, a niejako wchłonięte w kategorię zaburzeń dla uzależnień substancjalnych i innych uzależnień. Wiemy, że w ICD-11 ma powstać nowa kategoria diagnostyczna w postaci uzależnienia od gier (W Polsce nadal obowiązuje ICD-10 – przyp.). Jednak dla większości uzależnień behawioralnych brakuje jasno ustalonych kryteriów diagnostycznych pomimo propozycji różnych autorów w literaturze przedmiotu.
Kryteria rozpoznawania uzależnienia od gier według ICD-11
- Upośledzenie kontroli nad czynnością grania w postaci np. niedostatecznej kontroli częstości grania, ilości czasu przeznaczonego na grę, intensywności grania, lub obecność trudności w zakończeniu gry.
- Nadawanie nadrzędnego znaczenia czynności grania, prowadzące do jej dominacji nad obszarami zainteresowań i podejmowanymi codziennymi aktywnościami.
- Kontynuacja i coraz większa częstość grania, mimo doświadczania negatywnych konsekwencji w życiu, wynikających ze znacznego stopnia zakłócenia relacji rodzinnych i społecznych, funkcjonowania w środowisku szkolnym lub zawodowym oraz innych ważnych obszarach życia/
Objawy uzależnienia od gier mogą mieć charakter stały, epizodyczny lub nawracający, natomiast zaburzony wzorzec zachowania musi być obecny przez okres przynajmniej 12 miesięcy lub spełnione są wszystkie wymienione kryteria, a stopień nasilenia jest znaczący.
Dlaczego tyle miejsca w kontekście uzależnienia poświęca się dzieciństwu i adolescencji? Bowiem jest to okres w którym mały/młody człowiek nie posiada w pełni wykształconych mechanizmów pozwalających na selekcji i krytycznej ocenie informacji płynących z zewnątrz i w efekcie może podejmować zachowania ryzykowne dla zdrowia i życia (np. udział w challengach, odtwarzanie treści widzianych w Internecie itd.). Mózg młodego/małego człowieka to mózg szukający bodźców, to mózg, który nieustannie rozwija się. Szczególny okres rozwojowy, który przypada na okres dzieciństwa i bycia nastolatkiem wiąże się podatnością na stymulację sensoryczną, które zapewnia granie. Nadużywanie tej aktywności oddziaływuje w specyficzny sposób na ośrodek pamięci, układ nagrody, kontroli poznawczej i motywacji. Co ciekawe, siła tego oddziaływania na płaszczyźnie zmian molekularnych pokazują wiele cech wspólnych z uzależnieniem od środków psychoaktywnych (Grzegorzewska i Cierpiałowska, 2018; za: Felińska i Grzegorzewska, 2020 s. 725)
Czynniki ryzyka i znaczenie profilaktyki
Nie sposób dzisiaj pomyśleć o młodym człowieku czy współczesnej rodzinie bez urządzeń elektronicznych w domu. Niestety, korzystanie z wielu różnych sprzętów – typu laptop, smartfon, konsola do gier, zwiększa ryzyko rozwoju uzależnienia wśród nastolatków. Potrzeba kontaktów rówieśniczych, aprobaty innych jest widoczna u tej grupy wiekowej i znajduje to swoje przełożenie w obszarze mediów społecznościowych.
Problemowe może być również: młodszy wiek i brak zdolności do kontroli impulsów wiąże się z rozwojem tego zaburzenia, dlatego tak ważna jest rola psychoedukacji i mądrego zarządzania czasem ekranowym w rodzinie.
Wszak gry, czy szerzej korzystanie ze sprzętu elektronicznego nie jest złem wcielonym. Jednak gdy mówimy o uzależnieniu myślimy o nadmierności pewnego zachowania. Czy potrafię się wyregulować bez scrollowania telefonu? Czy moje dziecko nakręca się po obejrzeniu bajki/zagraniu i mu to służy? Czy jak teraz nie dodam tego posta/tik-toka to coś się stanie? Czy każdorazowo widzę złość i/lub niepokój u mojego dziecka, gdy proszę o odłożenie smartfona? Czy moje dziecko poza tym, że gra na komputerze, ma jakieś zainteresowania, znajomych, radzi sobie w szkole? Ile czasu ja jako rodzic spędzam przed ekranami? Czy czas na konsoli to może tzw. family time i lubimy grać razem, przechodzić wspólnie nowe poziomy? Czy wiem co moje dziecko robi w internecie, widzę kogo followuje? Czy korzystanie z Internetu/gier jest dla mojego dziecka jednym ze źródeł rozrywki? Czy rozmawiam z moim dziecku o zagrożeniach (np. cyberbulling, pornografia, bezpieczeństwo haseł itp.) i korzyściach płynących z grania/spędzania czasu w świecie online? Czy tłumaczę dziecku zasady netykiety, zjawisko trollingu, dezinformacji? Czy traktuję czas ekranowy jako narzędzie dla egzekwowania systemu kar i nagród? Czy rozumiem jaka jest moja rola w zakresie zasad korzystania z urządzeń technologicznych na danym etapie rozwoju dziecka?
To oczywiście tylko przykłady pytań, które można sobie zadawać. Najważniejszą komponentą powinna być uważność, czy zachowanie mojego dziecka wiąże się z zakłóceniem funkcjonowania poznawczego, emocjonalnego, społecznego lub innych ról (np. ucznia)?
W obrazie klinicznym uzależnienia od internetu dominują:
- objawy wzrastającej tolerancji – czyli dziecko/nastolatek potrzebuje coraz więcej żeby osiągnąć ten sam poziom satysfakcji co wcześniej
- trudności w odzyskaniu kontroli nad ilością czasu poświęcanego na aktywność,
- mimo negatywnych konsekwencji nie przerywa swojego zachowania,
- utrata zainteresowań poza internetem,
- wykorzystanie aktywności w sieci do odwrócenia uwagi tzw. ucieczka w świat internetu lub wykorzystanie tej formy aktywności w celu poprawy nastroju
(za: Hyrnik, 2021 , s. 294)
Z kolei wśród najważniejszych konsekwencji należy wskazać:
- zakłócenie relacji rodzinnych i funkcjonowania w środowisku szkolnym, głównie poprzez odmowę uczestnictwa w zajęciach lękowych oraz osiąganie gorszych wyników na polu edukacyjnym,
- zwiększone poczucie samotności,
- obniżenie samooceny,
- wzrost poziomu lęku i objawów depresyjnych,
- niedostateczna ilość snu.
Zatem jak możemy wesprzeć rodziny i dzieci?
Porady dla rodziców dostępne w ośrodkach zajmujących się problematyką uzależnień behawioralnych np.:
- Fundacja Dbam o mój zasięg – https://dbamomojzasieg.pl/materialy-pomocnicze/
- Fundacja Dajemy dzieciom siłę – https://fdds.pl/jak-pomagamy.html#Poradnia%20Dziecko%20w%20Sieci
- NASK – Państwowy Instytut Badawczy – https://akademia.nask.pl/materialy.html
W ramach współdziałania niektórych instytucji warto zapoznać się z portalem sieciaki (https://sieciaki.pl/dla-rodzicow/o-serwisie) oraz saferinternet.pl (https://www.saferinternet.pl/materialy-edukacyjne/poradniki-i-broszury.html)
We Wrocławiu w przypadku dużej intensywności uzależnienia warto zwrócić się specjalistów:
- Stowarzyszenie KARAN
http://karan.pl/index/?id=7bcdf75ad237b8e02e301f4091fb6bc8
- Stowarzyszenie MONAR
Znaczącą rolę w kształtowaniu postawy wobec opisywanego problemu jest realizacja w placówkach oświatowych już od najmłodszych lat programów profilaktycznych (więcej na ten temat znajdą Państwo na stronie: https://www.programyrekomendowane.pl/)
Oprócz tego, gdy czujemy, że problem narasta warto zwrócić się o pomoc i skorzystać z następujących form wsparcia:
- konsultacja z psychologiem lub psychoterapeutą,
- wizyta u terapeuty uzależnień
Należy przypomnieć, że wśród oddziaływań rekomendowanych przez terapeutę może być:
- zapisanie dziecka na zajęcia grupowe (np. socjoterapia),
- podjęcie treningu umiejętności wychowawczych (zwłaszcza, gdy obszarem problemowym jest stawianie granic, brakuje nam wiedzy na temat etapu rozwojowego dziecka, zastanawiamy się jak rozmawiać z dzieckiem o internecie),
- podjęcie terapii rodzinnej,
- wizyta u psychiatry dzieci,
- podjęcie dalszej diagnostyki,
- skierowanie dziecka i rodziny na pilną wizytę do ośrodka, który specjalizuje się w pracy z uzależnieniami.
autor artykułu: Patrycja Pochopień – psycholog, psychoterapeuta, certyfikowany trener TUS
Bibliografia:
- Felińska I., Grzegorzewska I. (2020) ”Dziecko i młody człowiek w obliczu cyfryzacji życia” [w:] Grzegorzewska I., Cierpiałkowska L., Borkowska A.R. (red. naukowa) “Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży” ( s. 723-729 ), Warszawa: PWN
- Hyrnik J. (2021) “Uzależnienia behawioralne” [w:] Janas-Kozik M., Wolańczyk T. (red. naukowa) Psychiatria dzieci i młodzieży cz. 2 (s. 287-297), Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie
Polecana lektura dla rodziców dzieci w wieku przedszkolnym:
- Marcela M.,(2021) “Czy przedszkolaki mogą korzystać z nowych mediów?” [w:] Janeczek-Romanowska A., Marcela M. “Jak zapewnić swojemu dziecku najlepszy start. Edukacja i rozwój zgodne z naturalnymi potrzebami przedszkolaka” (s. 187-212) Warszawa: Wydawnictwo Muza
