Okres dojrzewania to okres zmian w ciele nastolatka i zmian hormonalnych. Jest to również czas ogromnych zmian w umyśle i mózgu młodego człowieka. Od nastolatków często wymagamy, by zachowywali się jak dorośli, podejmowali racjonalne decyzje i działali wobec danego wzorca zachowań. Niestety jest to mało realne, gdyż dojrzewający mózg nie pozwala nastolatkowi na takie zachowania.
Mówi się, że mózg nastolatka to mózg, który jest jeszcze w trakcie tworzenia, będący w trakcie budowy. Wszelkie zachowania, reakcje czy też kompetencje nastolatka są tak naprawdę wypadkową czynników, które są związane z jego etapem rozwojowym. Mózg nastolatka znacznie różni się od mózgu osoby dorosłej. Liczne badania wskazują na to, że jeśli nastolatek i dorosły otrzymają te same zadania, to każdy z nich użyje innej części mózgu by je rozwiązać. Dlatego też warto spojrzeć na młodego człowieka z szerszej perspektywy. Mogą być w tym pomocne informacje dotyczące dynamiki i następstwa reorganizacji mózgu nastolatka.
Interakcja biologii i środowiska jest istotną częścią adaptacji mózgu nastolatków. Naukowcy zajmujący się badaniami mózgu wskazują, że nastolatki nastawione są na pięć obszarów uczenia się. Młodzi ludzie są najbardziej zmotywowani do podejmowania ryzyka i zdobywania nowych doświadczeń, integracji z rówieśnikami, uczenia się za pomocą emocji, tworzenia własnej tożsamości oraz uzyskania niezależności i autonomii. To właśnie te obszary z perspektywy ewolucji są najważniejsze dla młodego człowieka na tym etapie rozwojowym (Hohnen, Gilmour&Murphy, 2023).
Mózg młodego człowieka przetwarza informacje na bieżąco i bardzo szybko, poszukuje rozwiązań na „tu i teraz”. Różne obszary mózgu nastolatka nie dojrzewają równomiernie. Struktury mózgu zmieniają się, tworzą się nowe. Nastolatek kładąc się spać, wstaje już z inaczej rozwiniętym mózgiem. Na samym początku dojrzewa płat potyliczny, a dopiero po 20 roku życia dojrzewają obszary czołowe. Niektóre nastolatki wyglądają jak dorośli, ale ich mózg wciąż dojrzewa i dopiero uczy się podejmowania decyzji czy przewidywania konsekwencji.
Mózg nastolatka jest bardzo wrażliwy na działanie układu nagrody, gdzie istotną rolę pełni dopamina. Jest ona uwalniania, gdy człowiek wykonuje przyjemne dla siebie czynności. To właśnie z niewłaściwą kontrolą odczuwania przyjemności są powiązane różnego rodzaju uzależnienia. U młodego człowieka ryzyko uzależnienia jest szybsze i głębsze. Mające swój początek w wieku nastoletnim nałogi są dużo trudniejsze do pokonania. Odmienne postrzeganie ryzyka przez nastolatki bierze się z braku dostatecznej kontroli korowej i przewagi układu nagrody. Działania ryzykowne są często powiązane z osiąganiem przyjemności. Kora czołowa u młodego człowieka nie jest w całości jeszcze dojrzała, dlatego podejmowane decyzje są mało racjonalne. Kora przedczołowa zawiaduje bowiem procesami myślowymi. Odpowiada za planowanie, podejmowanie racjonalnych decyzji i przewidywanie potencjalnych konsekwencji. Bywa tak, że nastolatek nie podejmuje racjonalnych decyzji nie dlatego, że robi nam na złość, ale dlatego, że jego mózg nie jest do tego zdolny. Dorosły uważa, że rezygnacja po roku z zajęć gry na gitarze czy tańca to marnotrawstwo czasu i pieniędzy. Z kolei nastolatek traktuje to jako zmianę swojej pasji, poszukiwanie nowych doświadczeń.
Móżdżek odpowiedzialny za utrzymywanie równowagi i koordynację ruchów według najnowszych badań ma również inne funkcje. Bierze on bowiem udział w specyficznych funkcjach kognitywnych, w tym rozpoznawaniu sygnałów społecznych. W okresie dorastania móżdżek nie jest w pełni rozwinięty. Może mieć to wpływ na interpretację emocji przez nastolatków. Przeciętny młody człowiek może mieć trudność w zinterpretowaniu informacji o emocjach innego człowieka i prawidłowej reakcji na te informacje. Oczywiście te umiejętności różnią się u danych ludzi. Z kolei hipokamp wykazuje dużą wrażliwość na obecność estrogenu, który powoduje, że u płci żeńskiej struktura ta szybciej dojrzewa. Dlatego też u dziewcząt znacznie szybciej pojawiają się kompetencje społeczne (Kaczmarzyk, 2020).
Młodzi ludzie będący w okresie dojrzewania mają duże trudności ze snem. Mogą przejawiać zaburzenia snu – bezsenność czy też stan, gdy sen zajmuje im ogromną ilość godzin, a wręcz prawie całą dobę. Nastolatki potrzebują więcej snu niż przeciętny dorosły. Rytm snu i czuwania jest u adolescentów przesunięty, to przesunięcie jest zgodne z kierunkiem ruchu wskazówek zegara. U osób dorosłych stan przygotowania się do snu występuje około godziny 22:00. Z kolei u młodych ludzi stan ten jest opóźniony o około 2-3 godziny. Wczesne godzinny poranne jak 7:00 czy 8:00 nie są dobrym czasem dla nastolatka do efektywnego działania. Nawet jeśli nastolatek położy się spać około godziny 22:00, to wątpliwe, że zaśnie przed północą. Istotny wpływ mają na to wahania poziomu melatoniny. Jej wysoki poziom powoduje rozluźnienie i odprężenie mięśni, a także spowolnienie procesów poznawczych, sprzyja zasypianiu. Naukowcy w dalszym ciągu prowadzą badania na temat poziomu melatoniny u adolescentów. Potwierdzono, że mózg młodego człowieka produkuje dużo mniej melatoniny niż mózg dorosłej osoby. Opóźniony jest również początek syntezy melatoniny w szyszynce. Rytm dobowy u młodych ludzi może być również zakłócany przez różnego rodzaju zwyczaje powiązane z aktywnością społeczną, poprzez stosowanie oświetlenia, które nie jest właściwe, a także poprzez korzystanie z urządzeń elektronicznych. Kaczmarzyk (2020) wskazuje, że nawet bardzo krótkie wystawienie oczu na działanie jasnego światła może przerwać syntezę melatoniny w szyszynce. Jeśli więc w nocy odbierzemy sms, wiadomość na Instagramie czy Messengerze, to światło telefonu komórkowego może nam uniemożliwić powrót do snu. Spędzanie późnych godzin wieczornych czy nocny przed monitorem komputera czy tabletem, jak również zbyt wczesne rozpoczynanie lekcji ma wpływ na jakość snu nastolatka.
Podsumowując można stwierdzić, iż wszelka zmiana jest wpisana w tworzenie się mózgu nastolatka. Neurobiologia, która zajmuje się badaniem układu nerwowego, nie ma za zadanie usprawiedliwiać trudnych zachowań nastolatków. Jej celem jest wyjaśnienie zjawiska. Dla dorosłych różnorodne działania adolescentów są często bardzo trudne do przyjęcia. Wiedza na temat mózgu młodego człowieka pozwala zrozumieć i spojrzeć na młodego człowieka z innej perspektywy. Większa świadomość rodzica na temat funkcjonowania jego dziecka może być pomocna w rozładowaniu codziennych napięć pomiędzy rodzicami a nastolatkami. To, w jakim stanie jest nasz mózg determinuje nasze możliwości jako człowieka. Istotną częścią rozwoju mózgu jest bezpieczne uczenie się z zachowaniem granic, przy wspierającym dorosłym. Dla mózgu nastolatka utrwalone wzorce nie są tak atrakcyjne jak nowe, nieznane sposoby. Wspierający dorośli, których mózgi są zdolne do racjonalnych decyzji są bardzo potrzebni nastolatkom. Młody człowiek potrzebuje racjonalnego dorosłego by móc przeżyć okres adolescencji. Typowy nastolatek nie przyjmuje zdania osoby dorosłej za jedyne i słuszne stanowisko w danej sprawie, nawet jeśli pozwoli to zaoszczędzić prób i błędów. Potrzebuje czasu na dojrzewanie, a także poczucia bezpieczeństwa i zrozumienia. Warto zainteresować się tematem mózgu nastolatka, mieć wiedzę by wspierać i wkroczyć we właściwym momencie.
Rodzicu, spójrz na swojego nastolatka z jego perspektywy, zatrzymaj i zastanów się nim podejmiesz działania. Na wszelkie zmiany, które zachodzą w mózgu adolescenta można spojrzeć poprzez dwa bieguny. Mogą wydarzyć się piękne i wspaniałe rzeczy, ale jest to też okres, gdy młody człowiek jest znacznie bardziej podatny na szkodliwe i trwałe zmiany, w tym problemy ze zdrowiem psychicznym.
W naszym Centrum prowadzimy dla dzieci i młodzieży:
- Trening Umiejętności Społecznych
- Socjoterapię
- Trening Zastępowania Agresji
- konsultacje psychologiczne dla dzieci
- psychoterapię indywidualną młodzieży
- terapię rodzinną
autor: Daria Ziemba- psycholog, arteterapeuta, certyfikowany trener umiejętności społecznych
bibliografia:
- Jensen, F. E., Nutt, A.E. (2016). Mózg nastolatka. Jak przetrwać dorastanie własnych dzieci. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B.
- Kaczmarzyk, M. (2020). Strefa napięć. Historia naturalna konfliktu z nastolatkiem. Gliwice: Wydawnictwo Element.
- Starowicz-Filip, A., Milczarek, O., Kwiatkowski, S., Bętkowska-Korpała, B., Piątek, P., Rola móżdżku w regulacji funkcji poznawczych – ujęcie neuropsychologiczne. Neuropsychiatria i Neuropsychologia, 2013, nr 8 (1), s. 24-31.
literatura polecana:
- Frania, P., Kowalska- Bębas, K., Frońska, A. (2023). Rozmowy o wychowaniu w szacunku. Nastolatki. Warszawa: Wydawnictwo Mamania.
- Hohnen, B., Gilmour& Murphy, T. (2023). Niezwykły mózg nastolatka. Warszawa: Wydawnictwo PWN.
