Spektrum autyzmu jest zaburzeniem neurorozwojowym i według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-11 podstawą jego diagnozy są dwie grupy objawów:
Pierwsza to trudności w nawiązywaniu i podtrzymywaniu interakcji społecznych i komunikacji społecznej. Druga to skłonności do ograniczonych, nieelastycznych, powtarzalnych wzorców zachowań, czynności i zainteresowań, które są wyraźnie nietypowe lub nadmierne dla danej osoby.
I tak, w ramach diagnozy do której używane są: wystandaryzowany protokół obserwacji ADOS-2 oraz protokół wywiadu ADI-R ocenie podlegają m.in. zachowania związane z wykorzystaniem języka i umiejętnościami komunikacyjnymi, które prezentuje osoba badana. W tym artykule odniosę się do rozwoju funkcji językowych u osób z ASD, biorąc pod uwagę te elementy, które są powiązane z nabywaniem tych kompetencji.
Mowa u osób ze spektrum autyzmu rozwija się bardzo indywidualnie, najczęściej, ale nie zawsze, jest ona opóźniona, dlatego w tej grupie są osoby, które przez całe życie nie rozwiną języka i pozostaną mutystyczne, czyli nie będą komunikować się werbalnie. Takie, których rozwój języka jest znacznie opóźniony i nie wypowiadają pierwszych słów w 6 roku życia i takie których mowa rozwinęła się i posługują się nią na co dzień. Na każdym etapie rozwoju mowy może dojść do regresu, czyli sytuacji w której dziecko posługujące się mową przestanie mówić, bądź będzie mówiło w sposób charakterystyczny dla wcześniejszych etapów rozwojowych. Po okresie, w którym nastąpił regres, funkcje komunikacyjne mogą wrócić do stanu sprzed zmiany. Dostrzegamy, że trudności te u poszczególnych dzieci przybierają różną postać i mają zróżnicowane nasilenie, od lekkich, w niewielkim stopniu odbiegających od typowego funkcjonowania, po głębokie, w dużym stopniu utrudniające codzienne życie.
Problemy związane z porozumiewaniem się z innymi ludźmi są bardzo zróżnicowane i nie dotyczą one ogólnego braku motywacji do komunikowania się osób z autyzmem, lecz chodzi bardziej o to, do czego służy porozumiewanie się oraz o ograniczone umiejętności, które są potrzebne, aby ów kontakt społeczny zaistniał. Rozwój języka następuje wieloetapowo, już w okresie przedwerbalnym w 1 roku życia fundamentalny jest kontakt wzrokowy, tworzący przestrzeń komunikacyjną z drugą osobą, często nietypowy u dzieci z ASD, kontrastujący z tym czego spodziewa się najbliższe otoczenie – rodzice, opiekunowie. Na obraz ten składa się brak naprzemienności w zakresie wokalizacji pomiędzy niemowlęciem a jego rodzicami. Widzimy, że problemy w społecznym komunikowaniu się objawiają się bardzo wcześnie, w zakresie m.in. kontaktu wzrokowego i odczytywania mimiki, dlatego brak doświadczeń wynikających z umiejętności odczytywania emocji na twarzach innych osób, brak zainteresowania inną osobą, wpływa znacząco na dalszy ich rozwój, tak umysłowy jak i językowy.
W procesie rozwoju zdolności do porozumiewania się podstawową rolę odgrywają dwa procesy zachodzące pod koniec 1 roku życia dziecka i dotyczą umiejętności do intencjonalnego komunikowania się, obserwujemy jak dziecko zaczyna zdawać sobie sprawę z tego, że jego zachowanie ma wpływ na innych ludzi, co spostrzegamy gdy dziecko domaga się rzeczy, skupia na sobie uwagę, druga umiejętność dotyczy posługiwania się symbolami, czyli znakami, gestami, słowami w zabawie. Obie są niezmiernie istotne w rozwoju językowym dziecka i mogą być zaburzone u osób ze spektrum.
Kolejnym obserwowanym u osób z ASD symptomem jest trudność związana z brakiem gestu wskazywania czy innych gestów, które mają funkcję komunikacyjną, nie potrafią wyrazić mimiką, tego co odczuwają, nie potakują głową na znak zgody, czy też nie uśmiechają się, by wesprzeć komunikacyjny przekaz. Badania wskazują również na brak występowania, bądź w niewielkim zakresie etapu gaworzenia, na obraz ten składa się brak naprzemienności w zakresie wokalizacji pomiędzy niemowlęciem a jego rodzicami. Pierwsze słowa często pojawiają się około 4-5 roku życia, a proste zdania w okresie 6-7 lat.
W mowie osób z autyzmem występować mogą stereotypowe zachowania językowe, polegające na wielokrotnym powtarzaniu pewnych słów, tekstów z filmów czy reklam, nie służą one jednak do komunikowania się, bardziej informują o stanie danej osoby, jej zdenerwowaniu, pobudzeniu. Mogą występować neologizmy bądź język idiosynkratyczny, który odnosi się do specyficznych znaczeń, niekonwencjonalnych metafor. Inną nietypowością w rozwoju jest echolalia, która może występować również w rozwoju dzieci neurotypowych, które powtarzają dźwięki, słowa, ćwicząc w ten sposób artykulację. U dzieci z ASD zachowania echolaliczne mogą mieć znaczenie komunikacyjne, w sytuacji gdy osoba z autyzmem ma ograniczone możliwości zbudowania samodzielnego komunikatu wykorzystuje usłyszane słowa, choć w tym zakresie istnieją sprzeczne opinie.
Odmienna jest również intonacja, tempo i rytm wypowiedzi, obserwowana jest zamiana zaimków osobowych, dzieci mówią o sobie „Ty”, „On”, w rozwoju mowy zjawisko to występuje i zanika, jednak u osób w spektrum może być stale w użyciu. Charakterystyczne jest niezrozumienie przenośni, żartów, często dosłowne rozumienie danego komunikatu, które może mieć również inne znaczenie. Obserwowane są trudności związane ze zdolnością do podtrzymywania rozmowy i dostosowania swojej aktywności do potrzeb rozmówcy, jest to skutek zaburzeń w rozwoju teorii umysłu, czyli zdolności do czytania w umyśle, np. stanów emocjonalnych przez osoby ze spektrum autyzmu.
Podsumowując, istotne jest wczesne wsparcie i terapia dzieci ze spektrum, by umożliwić rozwój potencjału danego dziecka. Wzmocnić jego kompetencje w tym zakresie, to umożliwi mu budowanie relacji z innymi osobami. Wiele osób objętych pomocą osiąga sukces, ich mowa jest płynna, posługują się bogatym słownictwem, formułują ciekawe myśli i spostrzeżenia.
W naszym Centrum realizujemy:
- diagnozę spektrum autyzmu u dzieci i młodzieży
- diagnozę spektrum autyzmu u dorosłych
- Trening Umiejętności Społecznych
- Socjoterapia
- Trening Zastępowania Agresji
- Trening Umiejętności Wychowawczych
autor: Monika Libera-Pierścińska – certyfikowany diagnosta Adi-r oraz certyfikowany diagnosta Ados-2
bibliografia:
- C. Faherty; Autyzm … Co to dla mnie znaczy?, 2016
- Czaplewska, S. Milewski (red); Diagnoza logopedyczna, Podręcznik akademicki , 2012
- Pisula; Autyzm – przyczyny, symptomy, terapia, 2010
- Gałecki (red); Badanie stanu psychicznego. Rozpoznania wg. ICD-11, 2022
- Gałkowski; Zaburzenia komunikacji w autyzmie w Logopedia Pytania i odpowiedzi T.2, 2003
