Okres adolescencji jest bardzo specyficznym i ważnym czasem rozwojowym. W mózgu nastolatka następują zmiany w obszarach czołowych, które wiążą się ze wzrostem umiejętności abstrakcyjnego myślenia, rozwiązywania problemów, podejmowania decyzji i mentalizacji. W ich zachowaniu można zauważyć większą reaktywność emocjonalną, podatność na podejmowanie złych decyzji oraz ryzykownych zachowań pod wpływem emocji lub działań rówieśników.
Przed adolescentem stoi wiele wyzwań rozwojowych, którym musi sprostać. Oprócz dojrzewania psychicznego, fizycznego i seksualnego zmienia się również perspektywa relacji. Z jednej strony jest to trudny okres mierzenia się z separacją od rodziców i odnajdywaniem się w grupie rówieśniczej. Z drugiej strony, aby budować swoją tożsamość młody człowiek musi oddalić się od rodziców, ale jednocześnie potrzebuje od nich wsparcia i doświadczenia w budowaniu dorosłych relacji.
Szczególnie ważnym elementem w rozwoju są rówieśnicy. Mechanizmy działające w bliskich relacjach często są prototypem dla późniejszych kontaktów międzyludzkich. Dzięki związkom przyjacielskim młodzież może budować poczucie wartości, odkrywać siebie, odpowiadać na pytanie – „Kim jestem?”. Podstawową potrzebą w tym czasie jest też poczucie przynależności i bliskości, które grupa rówieśnicza może zaoferować.
Ze względu na dynamikę tego okresu należy wziąć pod uwagę, że jest to czas krytyczny dla rozwoju zaburzeń psychicznych. Można wyróżnić kilka elementów, które się do tego przyczyniają:
- zmiany pojawiają się i następują bardzo szybko,
- dochodzi do kumulacji wyzwań rozwojowych,
- brak jest bezpiecznej bazy, zmieniają się bowiem środowiskowe konteksty rozwoju;
- relacje rodzinne usztywniają się i wymagają trudnej renegocjacji,
- biologiczno-psychologiczne zakłócenia w relacji zadań rozwojowych.
Dlatego niezwykle ważne jest wsparcie adolescenta w przejściu tego okresu.
Kiedy zgłosić nastolatka na terapię?
Terapię powinny rozpocząć osoby, które mierzą się z trudnościami takimi jak: stany lękowe, stany depresyjne, trudności z wyrażaniem emocji lub z panowaniem nad nimi, zaburzenia odżywiania, autoagresja czyli samookaleczanie, poczucie pustki, zachowania impulsywne i wiele innych.
Podstawowym czynnikiem kwalifikacji na terapię jest cierpienie pacjenta. Może ono być związane z brakiem satysfakcji z życia, brakiem motywacji do podejmowania działań, słabą jakością relacji czy problemami somatycznymi (bóle brzucha itp.).
Powodem do zgłoszenia się do gabinetu może być sytuacja, w której nastolatek wycofuje się z realizowania celów rozwojowych takich jak edukacja czy grupa rówieśnicza. Jeśli zaniedbuje szkołę, unika kontaktów społecznych bądź ma z nimi trudności warto skonsultować się z terapeutą.
Dość częstym przejawem problemów psychicznych są zachowania ryzykowne, czyli działania, które zagrażają życiu lub zdrowiu fizycznemu i psychicznemu. Są to zachowania takie jak: samookaleczenia, używanie substancji psychoaktywnych, przedwczesna aktywność seksualna, zachowania agresywne, przemoc, cyberprzemoc, wandalizm, wagary, ucieczki z domu, szybka jazda samochodem lub nadmierne i patologiczne korzystanie z internetu itp.
Są jednak sytuacje, w których nastolatek nie ma motywacji do podjęcia terapii – uważa, że nie ma problemu. Czy wtedy specjalista podejmuje się pracy?
Jeśli objawy nastolatka zagrażają jego zdrowiu lub życiu powinien on zostać poddany leczeniu. W trakcie konsultacji terapeuta będzie próbował znaleźć i wypracować cel, który będzie “trzymał” nastolatka w terapii.
Etapy psychoterapii
Wstępnym etapem terapii są konsultacje. Służą one wzajemnemu poznaniu się pacjenta, rodziców oraz terapeuty, określenia celów i motywacji do terapii oraz wstępnej diagnozy. W czasie konsultacji strony podejmują decyzję o dalszej współpracy. Kolejnym elementem jest ustalenie kontraktu terapeutycznego. Koncentruje się on na określeniu warunków i ram pracy – może zawierać zasady dotyczące nieobecności, płatności, spóźnień, częstotliwości spotkań, tajemnicy a także zachowań niebezpiecznych, zagrażających zdrowiu lub życiu pacjenta. Sojusz terapeutyczny, czyli pewnego rodzaju „wspólny front” jest ważnym czynnikiem psychoterapii. Można by go podzielić na sojusz z nastolatkiem i rodzicami. Ten pierwszy dotyczy otwartości na terapię, eksplorowania stanów emocjonalnych oraz swobodnym dzieleniem się przeżyciami i myślami. Drugi z kolei dotyczy współpracy z rodzicami, wpływu ich zachowań na funkcjonowanie dziecka, rozumienie jego trudności i wpływ psychoterapii na jego stan. W procesie terapeutycznym młodzieży częstym elementem jest opór. Jest on związany z lękami przed otwarciem się i zbliżeniem, a także mówi o przeniesieniu pacjenta, czyli jego odczuciami wobec terapeuty.
Nurt psychodynamiczny zakłada istnienie nieświadomości. Oznacza to, że mamy uczucia, myśli i potrzeby, do których na co dzień nie mamy dostępu. A mają one znaczenie w naszym życiu – wpływają na świadome zachowania i decyzje. Może być je trudno rozumieć, co może zwiększać cierpienie. Terapia psychodynamiczna ma doprowadzić do tworzenia nowych sposobów radzenia sobie przez rozumienie i uświadomienie sobie swoich nieświadomych mechanizmów, tego jak wpływają na codzienne funkcjonowanie i umożliwić podjęcie decyzji uwzględniając te właśnie refleksje.
W środkowej fazie psychoterapii następuje głębsza analiza mechanizmów pacjenta. Psychoterapeuta obserwuje trzy sposoby komunikacji pacjenta:
- mowa werbalna, czyli to co pacjent wnosi słowami;
- mowa niewerbalna, czyli zachowanie pacjenta w czasie sesji, jego gesty;
- uczucia, które wywołuje pacjent u terapeuty w czasie spotkania.
Ostatni element dotyczy przeniesienia i przeciwprzeniesienia, czyli tego, jak pacjent postrzega terapeutę oraz to, jakie emocje to budzi w terapeucie w czasie spotkania. Oznacza to, że w trakcie terapii pacjent widzi w terapeucie inną osobę, która ma duże znaczenie w życiu. Zachowania terapeuty interpretuje się jak te, których doświadczało się z tymi postaciami. Przeniesienie jest elementem nieświadomości i może być punktem do rozmowy o innych relacjach. Aby zrozumieć te pojęcia najlepiej odnieść się do wcześniej wspomnianej teorii relacji z obiektem, na której bazuje terapia psychodynamiczna.
Teoria relacji z obiektem opiera się na tezie, że już jako niemowlę zaczynają się tworzyć diady self-obiekt, które tworzą główny budulec świata wewnętrznego a w dorosłym życiu te diady odtwarzają się w relacjach z innymi ludźmi. Pierwsze ważne obiekty w naszym życiu to matka i ojciec. Doświadczenia z nimi są na tyle silne, że uczucia, które się z nimi wiążą przejawiają się też w dorosłości. Teoria nie dotyczy przeżycia osób z którymi się jest w kontakcie, ale także tego w jaki sposób myślimy o sobie w tym kontakcie (self) i jakie przeżywamy emocje.
W terapii psychodynamicznej w terapeucie umieszczany jest obiekt. Kiedy dochodzi do aktywacji tego mechanizmu mówimy o przeniesieniu. Przeżywanie, czyli uczucia, myśli i zachowania dotyczące terapeuty są jednym z najbardziej istotnych czynników terapii.
Terapeuta w terapii stara się dotrzeć do odkrycia tego przeniesienia – pokazuje to dużą część wewnętrznego świata pacjenta to znaczy jego osobowości. Mechanizmy, którymi pacjent posługuje się w relacji z terapeutą są reprezentacją tego, jak ta osoba nawiązuje inne znajomości. Jest to szansa na odkrywanie sposobów w jakie konfliktowe relacje z obiektem tu i teraz odtwarzają się też poza gabinetem, w relacjach interpersonalnych. Obserwacja oraz wskazywanie uczuć, zachowań pacjenta może pomóc mu w kształtowaniu zdolności samoobserwacji. Przejawy przeniesienia mogą być bardzo różne w zależności od osobowości pacjenta. W trakcie trwania procesu terapeutycznego treść i jakość przeniesienia mogą się zmieniać.
Ważną częścią jest przeniesienie negatywne, czyli trudne odczucia projektowane na terapeutę, ponieważ jest to nieodłączna część relacji z obiektem. Celem jest połączenie rozszczepionych elementów relacji z obiektem, czyli nieświadomych mechanizmów, którymi kieruje się pacjent. Są one podstawowym źródłem konfliktów występujących w relacji. Na takim etapie może pojawić się wyżej wspomniany opór, niechęć przed przychodzeniem na terapię i milczenie, a także negatywne komentarze skierowane do terapeuty, chęć do rezygnacji z terapii. Takie zachowania są omawiane i rozumiane jako część mechanizmu pacjenta.
Przeniesienie oraz projekcję są tak naprawdę zniekształceniem rzeczywistości, które rzutują na codzienne relacje. Rozpoznanie i opracowanie ich może pozwolić na poprawę kontaktów społecznych, a co za tym idzie poprawę funkcjonowania i satysfakcję z życia.
Niemniej ważną częścią jest kończenie terapii. Następuje, kiedy strony uznają, że cele zostały osiągnięte. Można to rozpoznać po tym, że nastolatek:
- ma większą zdolność mentalizacji i refleksji nad problemami, zmniejszyła się tendencja do szukania przyczyn na zewnątrz;
- doświadcza siebie i innych bardziej spójnie,
- lepiej funkcjonuje w szkole i na innych obszarach, realizuje cele rozwojowe;
- nawiązuje satysfakcjonujące relacje przyjacielskie i romantyczne.
Przejście tej fazy jest istotne ze względu na przepracowaniu straty. Dotyczy to wielu relacji i ważne jest, aby wspierać ten proces i omawiać emocje z nim związane. Służy między innymi podsumowaniu terapii, przyglądaniu się zastosowaniu jej w życiu. Jednakowo ważne z tych samych powodów jest omawianie tej fazy, gdy terapia kończy się przedwcześnie (gdy cele nie są osiągnięte i pacjent postanawia zakończyć proces). Dlatego zaleca się spotkania kończące (niekończenie terapii poprzez np. sms).
Rola terapeuty
W postawie terapeuty podstawową zasadą jest neutralność techniczna. Może to rodzić obawę o obojętność i brak zaangażowaniu terapeuty. Mówiąc o tym pojęciu, mamy na myśli to, że psychoterapeuta unika angażowania się w konflikty wewnętrzne pacjenta i stawania po którejś ze stron – unika więc wsparcia decyzji i ingerowania w życie pacjenta – daje mu swobodę na decydowanie o własnym życiu. Co nie znaczy, że o terapeucie psychodynamicznym nie można powiedzieć, że jest wspierający – wsparcie okazuje poprzez akceptację uczuć (także bardzo trudnych) i danie przestrzeni do ich wyrażania. Służy to możliwości obserwowania i analizowania tego doświadczenia. Można powiedzieć, że terapeuta jest uczestnikiem i obserwatorem – wchodzi w interakcję z rozmówcą a następnie zastanawia się nad tym, co się dzieje w relacji między nimi.
Aktywność psychoterapeuty w terapii młodzieży jest większa niż w terapii dorosłych – to znaczy, że pozwala sobie na bogatszą mimikę czy bardziej spontaniczne reakcje a także nieutrzymywanie zbyt długiego czasu ciszy w trakcie sesji. Postawa ta ma pomóc w komunikacji i wyrażaniu tego, co nastolatek ma na myśli. Ma to także pomóc w odbiorze komentarzy i interpretacji kierowanych do niego.
Więcej o tym, jak wygląda pierwsza wizyta u psychologa/psychoterapeuty w naszym centrum tutaj:
Dla nastolatków prowadzimy również:
autor artykułu: Daria Kwaśniewska
Bibliografia:
- Caligor E., Kernberg O. F., Clarkin J. F., Yeomans F. E. Psychoterapia psychodynamiczna patologii osobowości. Leczenie self i funkcjonowania interpersonalnego Krakowskie Centrum Psychodynamiczne , Kraków 2021.
- Cierpiałkowska L., Grzegorzewska I. Zaburzenie osobowości borderline u młodzieży. Diagnoza, terapia, profilaktyka. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2023.
- Normandin L., Ensink K., Weiner A., Kernberg O.F. Psychoterapia skoncentrowana na przeniesieniu dla młodzieży z ciężkimi zaburzeniami osobowości. American Psychiatric Association, Dolnośląskie Centrum Psychodynamiczne 2021.
- Shedler J. Skuteczność Terapii Psychodynamicznej American Psychologist. Tom 65(2), University of Colorado 2010.
