W naszym codziennym życiu każdy doświadcza sytuacji, kiedy sprawdza, czy zamknął drzwi, wyłączył żelazko lub zwyczajnie myje ręce po skorzystaniu z toalety – to są nasze rutynowe zachowania, które nie utrudniają nam funkcjonowania. Może zdarzyć się jednak, że dana osoba w ściśle określony, zrytualizowany sposób wykonuje różne czynności, np. zawsze trzy razy myje ręce, zawsze siedem razy sprawdza, czy zamknęła drzwi, a wszystkie rutynowe czynności pochłaniają jej dużą ilość czasu, często wpływając na inne obszary jej życia. Przykładem takiego wpływu mogą być, np. spóźnienia na spotkania, zaniedbywanie obowiązków zawodowych i wiele innych. Opisywane zachowania mogą być związane z zaburzeniem obsesyjno – kompulsyjnym, polegającym na występowaniu u pacjentów niechcianych, nawracających myśli, impulsów lub wyobrażeń (obsesji) oraz wykonywaniu powtarzających się zachowań (kompulsji). Zaburzenie to zakłóca funkcjonowanie pacjentów w różnych dziedzinach życia, często wpływa również na relacje z innymi oraz wywołuje duży poziom cierpienia psychicznego u osób chorujących. Według różnych statystyk zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne mogą dotykać od 1% do 3% populacji wszystkich dzieci, dlatego warto wiedzieć, kiedy powinniśmy zgłosić się do specjalisty.
Kryteria diagnostyczne zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego
Według klasyfikacji DSM-V w celu rozpoznania zaburzenia obsesyjno – kompulsyjnego niezbędne jest występowanie u pacjenta symptomów pod postacią natrętnych myśli (obsesji) oraz/lub natrętnych czynności (kompulsji):
- natrętna myśl (obsesja) – jest to nawracająca, uporczywa myśl, wyobrażenie, idea, która pojawia się w naszej świadomości wbrew naszej woli, odbierane są jako niewłaściwe, przeszkadzające, często wzbudzające lęk u chorego.
- czynność natrętna (kompulsja) – powtarzające się, stereotypowe zachowania lub czynności psychiczne, pojawiające się również wbrew woli chorego, często w odpowiedzi na treść natrętnych myśli. Funkcją kompulsji jest zmniejszenie odczuwanego lęku, dyskomfortu lub zapobieganie określonym sytuacjom.
Poniższy schemat ilustruje mechanizm zaburzenia:
OBSESJE → LĘK/CIERPIENIE
↓
ULGA ← KOMPULSJA
źródło: Piacentini i Langley (2004, za: Kendall, 2006)
W grupie dzieci obsesje i kompulsje związane są najczęściej z tematyką brudu/zarazków, lęku przed wyrządzeniem krzywdy sobie lub innym, przymusie mycia rąk według określonego schematu, układania, liczenia, sprawdzania, wielokrotnego czytania i przepisywania. Należy również zwrócić uwagę na fakt, że młodsze dzieci mogą jeszcze nie potrafić określić celu podejmowanych przez siebie działań. U dzieci, częściej niż myśli natrętne, możemy zaobserwować czynności natrętne (kompulsje).
Według kolejnych kryteriów diagnostycznych w celu postawienia diagnozy, obsesje i/lub kompulsje muszą zajmować pacjentowi ponad godzinę dziennie, znacząco zakłócając jego codzienne życie zawodowe lub szkolne oraz relacje społeczne. Niezbędne jest również wykluczenie innych zaburzeń psychicznych oraz działania substancji psychoaktywnych.
W literaturze jako źródło rozwoju zaburzenia obsesyjno – kompulsyjnego są wymieniane czynniki biologiczne, genetyczne, środowiskowe oraz psychologiczne. Mechanizm rozwoju i przebiegu zaburzenia może różnić się w zależności od pacjenta, istotna jest dokładna diagnoza, która pozwoli na dobranie adekwatnych metod terapii.
Epidemiologia i obraz kliniczny zaburzenia
Symptomy opisywanego zaburzenia często ujawniają się pomiędzy ósmym a jedenstym rokiem życia, ale mogą wystąpić również u młodszych dzieci. Zauważalny jest również wzrost zachorowań w okresie nastoletnim. W dotychczasowych badaniach nie stwierdzono jednoznacznych różnic w zakresie częstotliwości występowania zaburzenia w zależności od płci – według niektórych danych w wieku poniżej siódmego roku życia chłopcy częściej doświadczają zaburzeń obsesyjno – kompulsyjnych, badania przeprowadzone w grupie nastolatków nie wykazują istotnych różnic. W grupie dzieci zaburzenie obsesyjno – kompulsyjne zazwyczaj stopniowo nasila się, występują również okresy, kiedy objawy słabną. Nasilenie objawów może wystąpić na skutek stresujących wydarzeń, chorób oraz różnych zmian. Wielokrotnie może zdarzyć się, że pacjenci nie ujawniają objawów zaburzenia poza swoim najbliższym otoczeniem, podejmując próby tłumienia doświadczanych symptomów, a to może prowadzić do nasilenia trudności podczas pobytu w domu. Szczególnie w grupie dzieci i młodzieży możemy obserwować tendencję do angażowania w natrętne czynności (kompulsje) członków najbliższej rodziny, którzy mogą stanowić istotny element rytuałów dziecka. Zaburzenie obsesyjno – kompulsyjne może współwystępować z zaburzeniami lękowymi, zaburzeniami nastroju, ADHD oraz tikami.
W klasyfikacji DSM-V w tej samej grupie zaburzeń, co zaburzenia obsesyjno – kompulsyjne jest opisana również trichotillomania, dysmorfofobia oraz dermatillomania.
Trichotillomania, czyli zaburzenie polegające na przymusie wyrywania sobie włosów z różnych części ciała. Objawy mogą mieć różne nasilenie, czasami mogą to być krótkie epizody w trakcie dnia lub wielogodzinne epizody, występujące w większych odstępach czasowych. Wyrywanie włosów jest poprzedzone uczuciem przymusu oraz narastającym napięciem, które pacjent jest w stanie zredukować tylko poprzez wyrywanie włosów. Pacjenci najczęściej nie ujawniają objawów poza swoim najbliższym środowiskiem.
Dysmorfofobia charakteryzuje się nadmiernymi obawami związanymi z przekonaniami dot. nieestetycznego wyglądu lub budowy ciała, postrzeganego przez pacjenta jako nieatrakcyjne, zdeformowane. Spostrzeżenia danej osoby dot. jej wyglądu oraz budowy ciała nie są zgodne z jej faktycznym wyglądem. Pierwsze symptomy możemy zaobserwować w wieku nastoletnim, zaburzenie stopniowo rozwija się oraz przedłuża również na okres dorosłości. Obawy pacjenta koncentrują się zazwyczaj na jednym lub kilku obszarach ciała/aspektach wyglądu, np. skóra, włosy, kształt i wielkość nosa, masa ciała lub asymetria poszczególnych części ciała. Niepokój, wywołany obawami dot. wyglądu, pacjenci próbują zmniejszać poprzez porównywanie swojego wyglądu do wyglądu innych osób, częste i długie przeglądanie się w lustrze, skoncentrowanie swojej uwagi na różnych zabiegach pielęgnacyjnych, próby maskowania niedoskonałości starannym makijażem, ubraniami, nadmierne ćwiczenia fizyczne w celu zmniejszenia masy ciała, dążenie do stałych zapewnień ze storny innych osób dot. wyglądu. Wymienione działania często przebiegają w zrytualizowany sposób oraz prowadzą do zwiększania się niepewności i napięcia. Doświadczane objawy dla pacjentów są niechciane, natrętne oraz często zajmują bardzo dużo czasu, mogą być przyczyną izolacji społecznej.
Dermatillomania (patologiczne skubanie skóry), polega na powtarzającym się skubaniu, drapaniu, wyciskaniu w obrębie zdrowej skóry lub różnych zmian skórnych. Zabiegom najczęściej jest poddawana twarz, ramiona i ręce. Osoby cierpiące na dermatillomanię poświęcają nawet kilka godzin dziennie na opisywane wyżej zachowania, często używając własnych paznokci lub narzędzi w postaci pęset, igieł, wielokrotnie doprowadzając do uszkodzeń skóry. Działania pacjentów są zazwyczaj poprzedzone narastającym napięciem, niepokojem, w wyniku podejmowanych czynności pacjenci odczuwają ulgę. Wyróżniamy dwa rodzaje dermatillomani: świadome skubanie skóry, związne z chęcią obniżenia odczuwanego napięcia oraz automatyczne, przebiegające poza świadomością i zazwyczaj nie jest poprzedzone nieprzyjemnymi stanami emocjonalnymi.
W opisywanych zaburzeniach zalecaną formą terapii jest terapia poznawczo-behawioralna. Bardzo często niezbędna jest również konsultacja z lekarzem psychiatrą w celu włączenia leczenia farmakologicznego.
W naszym Centrum prowadzimy dla dzieci i młodzieży:
- Trening Umiejętności Społecznych
- Socjoterapię
- Trening Zastępowania Agresji
- konsultacje psychologiczne dla dzieci
- psychoterapię indywidualną młodzieży
autor artykułu: Paulina Kowalczyk
bibliografia:
- Janas-Kozik, M., Wolańczyk, T. (2021). Psychiatria dzieci i młodzieży. Warszawa: PZWL.
- Kendall, P. (2010). Terapia dzieci i młodzieży. Procedury poznawczo-behawioralne. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
- Langley, A., Piacentini, J., Roblek, T. (2022). Terapia zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego dzieci i młodzieży(8-17 lat). Podręcznik terapeuty Wydawnictwo: GWP.
