Już od początku dziecko oswaja się z mową, z tonem głosu, z czasem z obrazem, które służą przekazywaniu informacji. Wiadomo już, że dziecko słyszy głos matki w okresie płodowym. Gdy przychodzi na świat, to właśnie głosy rodziców są tymi znanymi, zapewniającymi poczucie bezpieczeństwa. Z czasem wyostrza się wzrok dziecka, które oprócz głosu, tonacji, dostrzega mimikę i gesty. W 3 roku życia większość dzieci zaczyna postrzegać siebie jako część czegoś większego. Z kilkudziesięciu metrów kwadratowych, przenosi dużą część swojej aktywności poznawczej do placówek przedszkolnych. J. Piaget nazwał okres pomiędzy 2 a 7 rokiem życia – stadium przedoperacyjnym. Dzieci w tym czasie potrafią posługiwać się słowami, obrazami umysłowymi w celu zrozumienia świata. Możliwa jest zabawa oparta na wyobraźni, ale także umiejętność rozdzielenia fantazji od rzeczywistości. W tym okresie przeważa postawa egocentryczna – dziecko postrzega głownie siebie, swoje potrzeby, ale właśnie w tym okresie zaczyna rozwijać umiejętność analizy swoich działań i uświadamiania sobie swojego wpływu na otoczenie, to jest otrzymywanie nagród w postaci uśmiechów, przytulenia, słów pochwały czy nagany – marszczenia brwi, utraty przywilejów. Pod koniec tego okresu, pojawia się zdolność uwzględnienia punktu widzenia innych osób.
(Więcej o rozwoju dzieci w wieku przedszkolnym przeczytasz w artykule – Rozwój dziecka w wieku przedszkolnym)
Kiedy dziecko rozpoczyna naukę w szkole, wchodzi z świat zasad, procedur i poleceń, którym chciałoby sprostać. Od dzieci wymaga się umiejętności dzielenia się, współpracy, inicjowania i podtrzymywania znajomości z rówieśnikami, a jednocześnie zamiast dawania narzędzi do nabywania tych kompetencji – nadal sadza się w ławkach nad książkami, stosuje rywalizację, porównywania i ocenę. Świadomi tego nauczyciele i opiekunowie szukają sposobów wsparcia dzieci w nabywaniu tych tzw. kompetencji miękkich, jednak nie zawsze przestrzeń szkolna i wymagania programowe dają na to przestrzeń, stąd coraz popularniejsze stają się Treningi Umiejętności Społecznych, w ramach których dzieci uczą się w małych grupach rówieśniczych, jak funkcjonować wśród rówieśników, jak komunikować swoje potrzeby, jak dostrzegać i dbać o potrzeby innych, nie naruszając swoich granic.
(Więcej o rozwoju dzieci w wieku szkolnym przeczytasz w artykule – Prawidłowy rozwój psychiczny dziecka w wieku szkolnym)
Dlaczego zatem już zajmować się deficytami umiejętności społecznych w wieku przedszkolnym, skoro w psychologii rozwojowej w tym czasie przeważa postawa egocentryczna? Głównym powodem jest zmiana wymagań stawianych przez środowisko przedszkolne – dzieci spędzają większość dnia w placówce przedszkolnej w związku z tym, że oboje rodzice pracują. W dużych miastach jest to czas między 8 a 10 godzin dziennie. Grupy przedszkolne są liczne – do 27 osób, a w ostatnich kilku latach pojawiło się więcej dzieci z innych krajów, mówiących w innym języku, kultywujących nieraz inne tradycje – wielokulturowość wcześniej bardziej kojarząca się ze środowiskiem studenckim, rzadziej z licealnym, pojawia się już od przedszkola. Tak więc interakcje społeczne stały się bardziej złożone i częstsze. Dodatkowo okres pandemii, zdalna nauka i praca bardzo osłabiły relacje międzyludzkie. Rodzice nastolatków przychodzący na konsultacje kwalifikujące na TUS, coraz częściej jako główny problem wskazują izolację, brak umiejętności zawierania przyjaźni i podtrzymywania ich. Warto więc już od najmłodszych lat uczyć dzieci dostrzegania wartości kontaktów międzyludzkich, budowania potrzeby ich podtrzymywania, aby też w późniejszych latach nie doświadczały deficytu w tym zakresie.
Podstawą skutecznej komunikacji z dzieckiem jest stworzenie otwartego i akceptującego środowiska. Bliskie dziecku osoby tj. rodzice, nauczyciele powinni umieć wysłuchać dziecka, wykazać zainteresowanie i uwagę, unikać oceniania na rzecz próby zrozumienia tego, co dziecko chce przekazać. Pytania otwarte, komunikaty niewerbalne, takie jak uśmiech czy kontakt wzrokowy, podkreślają postawę zrozumienia i akceptacji. W kształtowaniu umiejętności komunikacyjnych dziecka ogromną rolę pełni zabawa i to ona jest główną częścią aktywności na zajęciach TUS, ale też powinna być wykorzystywana przez rodziców i opiekunów. Granie w popularne planszówki uczy dzieci dostosowywania się do reguł, umiejętności przegrywania, ale też wygrywania i empatii. Karty dialogowe, których pojawia się coraz więcej na rynku, umożliwiają rodzinie porozmawianie w spontaniczny sposób ze swoimi dziećmi poprzez losowanie kart z pytaniami typu „Jaka jest twoja supermoc?”, „Wolisz czas wolny spędzać sam czy w kimś? Dlaczego?”.
W pracy grupowej niezwykłą moc mają gry interakcyjne, które oczywiście z powodzeniem można przeprowadzić w domu, w rodzinnym gronie. Gry interakcyjne uwzględniają całość rozwoju dziecka – wpływają na jego wiedzę, stymulują chęć do zabawy, uczą przestrzegania reguł, ułatwiają wprowadzenie nowych form komunikacji i zachowania, unikanych w codziennych sytuacjach. Prowadzący grę ma możliwość wykorzystania psychologicznej energii gry do przeprowadzenia procesów uczenia się, socjalizacji, rozwoju osobowości, integracji, otwartości w porozumiewaniu się, stawianiu żądań, pomaganiu innym, rozwijaniu odpowiedzialności.
Poniżej przedstawiam przykładowe zabawy rozwijające komunikację:
- Dalszy ciąg historyjki. Pierwsza osoba zaczyna historię np. „Wyruszamy wspólnie w podróż…” i po kolei uczestnicy dopowiadają ciąg dalszy. Należy podkreślić, że potrzebne jest uważne słuchanie poprzedników, aby nie stracić wątku historii. W tej zabawie dzieci ćwiczą uważne słuchanie, rozumienie i kreatywne nawiązywanie do słów partnera.
- Kalambury — Jedna osoba z grupy losuje hasło – jedno lub kilkuwyrazowe (dostosowane do wieku) i za pomocą gestów stara się, by grupa odgadła prezentowane słowo. Zabawa ta doskonali komunikację niewerbalną poprzez wykorzystanie gestów, mimiki twarzy, a także rozwija zdolność interpretacji sygnałów niewerbalnych.
- Plotka – kilku ochotników opuszcza pomieszczenie. Prowadzący czyta krótką historię. Następnie któryś ze słuchaczy opowiada ją pierwszej osobie, która wróci do pomieszczenia, potem ta kolejnej itd., aż do ostatniej osoby która była poza pomieszczeniem. Zabawa zapoznaje dzieci z koncepcją selektywnego postrzegania, a także jest okazją do porozmawiania o mechanizmie powstawania plotki.
- Partner komunikacji – jeżeli dziecko potrafi pisać, to piszemy na kartkach, jeśli nie dokańczamy dwa zdania:
Najwięcej rozmawiam z… ponieważ….
Najmniej rozmawiam z… ponieważ…
Ćwiczenie uświadamia dzieciom z kim rozmawiają często, z kim prawie wcale i pomaga poznać, co ułatwia nam komunikację z innymi. Jest to też okazja do zastanowienia się czy dziecko chciałoby coś zmienić w relacji z osobą, z którą najmniej rozmawia.
Warto zainwestować czas w gry i zabawy rozwijające komunikację społeczną dziecka. Oprócz rozwijania opisanych w powyższym artykule umiejętności, buduje wzajemne rodzinne relacje i jest okazją do podjęcia tematów, które w innej, nie tak spontanicznej i zabawowej sytuacji, być może nie zostałyby podjęte.
W naszym Centrum prowadzimy dla dzieci i młodzieży:
- Trening Umiejętności Społecznych
- Socjoterapię
- Trening Zastępowania Agresji
- konsultacje psychologiczne dla dzieci
- psychoterapię indywidualną młodzieży
- terapię rodzinną
autor: Magdalena Dworaczek – pedagog, certyfikowany trener umiejętności społecznych, certyfikowany trener zastępowania agresji
źródła:
- McGinnis E., Kształtowanie umiejętności małego dziecka, Warszawa 2012
- Piaget J., Studia z psychologii dziecka, Kraków 2006
- Vopel K.W., Gry i zabawy interakcyjne dla dzieci i młodzieży, Kielce 2009
