Młodzi ludzie, stawiający pierwsze kroki na drodze do dorosłości, kształtują swoją osobowość w świecie, który promuje autoprezentację i nieustanne porównywanie się z innymi. Jak rozpoznać, kiedy zdrowe poczucie własnej wartości przekształca się w destrukcyjny narcyzm?
O zaburzonej osobowości jako o głęboko zakorzenionych, utrwalonych destrukcyjnych wzorcach zachowania, myślenia i odczuwania, które komplikują funkcjonowanie w różnych sferach życia i powodują subiektywne poczucie cierpienia, możemy mówić dopiero u dorosłych. W przypadku dzieci i młodzieży funkcjonują takie określenia jak „nieprawidłowo kształtująca się osobowość”, „cechy” lub „rys” narcystyczny. W procesie rozwoju dzieci i młodzieży pewien poziom narcystycznych cech jest normatywny (Grzegorzewska, Cierpiałkowska, Borkowska, 2020). Rozwojowe u dzieci jest to, gdy koncentrują uwagę otoczenia na sobie, na swoim pragnieniu docenienia, chwalenia przez innych, gdy doznają poczucia niesamowitych możliwości i zdolności, a także gdy mają aspiracje by zostać potężnym siatkarzem, znaną piosenkarką, a czasami nawet superbohaterem. Z czasem, w miarę zdobywania doświadczeń społecznych, dzieci uczą się empatii, rozumienia perspektyw innych osób oraz regulacji własnych potrzeb w kontekście społecznym, a wrażliwość na własnym punkcie maleje.
Taki normalny narcyzm może jednak w toku rozwoju człowieka przekształcać się i przyjmować dwie postaci. Jedna z nich będzie polegać na docenieniu swoich możliwości i zadowoleniu z nich, przy jednoczesnej znajomości swoich ograniczeń. Druga – będąca jednym z objawów narcystycznie kształtującej się osobowości – polegać będzie na przecenianiu swoich talentów i możliwości, na przemian z poczuciem kompletnej bezwartościowości i nicości.
Patologiczny narcyzm u dzieci przejawia się właśnie nadwrażliwością w obszarze poczucia własnej wartości, dość szybko pojawia się poczucie zranienia i poniżenia, a także dążenie do sukcesu za wszelką cenę i popadanie w rozpacz lub bycie agresywnym w przypadku porażki.
Specjaliści mają trudność z rozróżnieniem normatywnego narcyzmu od patologicznego. W trakcie diagnozy brane są pod uwagę:
- wiek dziecka (u starszych dzieci wzorce postępowania będą bardziej stabilne i powtarzalne, ale również, jeśli patologia jest silna, szybciej będzie można ją zauważyć),
- znaczenie objawów zaburzeń narcystycznych dla realizacji i osiągania zadań rozwojowych,
- pozostałe symptomy charakterystyczne w tym zaburzeniu osobowości.
Diagnoza ma na celu także rozróżnić zaburzenie od normatywnego kryzysu poczucia tożsamości i konieczne jest w jej trakcie reflektowanie o tym, że jest to w życiu nastolatków trudny, burzliwy czas, pełen konfliktów wokół buntu, zależności od dorosłych i poddawania się narzuconym zasadom. To również czas przemian biologicznych, emocjonalnych, poznawczych i psychoseksualnych. Integracja wszystkich tych wyzwań jest trudnym zadaniem. Osoba, która dokonuje diagnozy, ma za zadanie rozpoznać, czy obserwowany narcyzm sprzyja wyodrębnieniu się tożsamości nastolatka, czy raczej właśnie ujawniony zostaje zestaw cech w patologicznym nasileniu.
Wraz z rozpoznaniem narcystycznego zaburzenia osobowości mogą współwystępować zaburzenia lękowe, depresja, zaburzenia opozycyjno-buntownicze.
Narcyzm normatywny i patologiczny
Normatywny narcyzm u dziecka będzie charakteryzował się potrzebą podziwu, która będzie adekwatna do wieku, zauważaniem zależności od innych osób i doświadczaniem spełnienia, gdy potrzeby są realizowane, a wyolbrzymianie osiągnięć będzie pokazywane z humorem lub w zabawie. Dziecko przeżywa zazdrość, ale jednocześnie uczy się tolerować przegraną, docenia wygraną i uwzględnia innych w swoich oczekiwaniach. Ma zdolność do przyjęcia krytyki i do przyjmowania wsparcia. Normalne będą pojawiające się w okresie dojrzewania dylematy dotyczące własnej wartości, zawstydzenie, zażenowanie i niepoprawnie dokonana ocena swoich możliwości, nie zawsze zgodna z rzeczywistością.
Patologiczny narcyzm będzie cechował się wszechobecną potrzebą podziwu, która nigdy nie będzie wystarczająca, by móc poczuć się kochanym i usatysfakcjonowanym. Ten rodzaj narcyzmu będzie również wiązał się z zaprzeczeniem zależności i narzucaniem swoich potrzeb innym osobom, i z takim przekonaniem, że nie ma miejsca dla nikogo, kto mógłby być bardziej wyjątkowy. W konsekwencji trudno będzie uczyć się od innych, którzy postrzegani są jako gorsi. Przyjęcie krytyki będzie wzbudzać poczucie zranienia, a inni będą postrzegani jako osoby chcące obnażyć, zawstydzić lub upokorzyć. Znaczenie diagnostyczne mogą mieć również takie cechy jak wyniosłość, arogancja, brak empatii i trudność w rozpoznawaniu emocji innych osób, a także przekonanie o prawie do szczególnych przywilejów (Grzegorzewska, Cierpiałkowska, Borkowska, 2020).
Warto pamiętać, że im szybciej zostanie podjęta właściwa interwencja, tym będzie można więcej zdziałać poprzez oddziaływania terapeutyczne.
Zachęcamy do przeczytania:
Pierwsza wizyta z dzieckiem u psychologa
Pierwsza wizyta z nastolatkiem u psychologa
W naszym Centrum prowadzimy dla dzieci i młodzieży:
autor: Aleksandra Chwiesiukowicz
bibliografia:
- Grzegorzewska, I., Cierpiałkowska, J., Borkowska, A. (2020). Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży. Wydawnictwo Naukowe PWN.
