Prowadząc konsultacje z rodzinami dzieci w wieku szkolnym dość częstym tematem wnoszonym na sesje jest rzeczywistość szkolna. Nie ma co się oszukiwać, nasze dzieci spędzają w niej ogrom czasu. Często w gabinecie psychologa temat “szkoła” stanowi przestrzeń do opisu różnych trudności i wyzwań emocjonalnych z którymi mierzą się mali ludzie i ich rodziny (m.in. zaburzenia lękowe, fobia szkolna, zaburzenia emocji, agresja, depresja), ale też odczuć związanych z realizacją obowiązku szkolnego (np. trudności szkolne, niechęć do konkretnych przedmiotów itp.). Ten drugi aspekt życia szkolnego, a zatem przyswajanie wiedzy i umiejętności szkolnych wymaga szczególnej uważności. Bowiem może zawierać opis trudności napotykanych przez dziecko w kształtowaniu nowych kompetencji.
Przeważnie uważne oko nauczyciela edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej wyłapuje dzieci, których rozwój w sferze dydaktycznej budzi niepokój. Na tym etapie do rodziców mogą docierać informacje o przestawianiu liter, pomijania wyrazów, przekręcania, przestawiania liter, mylenia nazw litery i głosek np. l – el, mylenie liter podobnych pod względem kształtu (p-b-d-g), pewnym wskaźnikiem jest również opóźniona mowa, mylenie ręki prawej-lewej, nieprawidłowe rozmieszczenie pracy pisemnej w przestrzeni, błędy ortograficzne mimo znajomości zasad ortograficznych, trudności w opanowaniu tabliczki mnożenia, trudności w odczytywaniu symboli matematycznych, uzyskiwaniu wyników w testach w zakresie dokładności/poprawności i/lub rozumienia istotnie poniższej wyników oczekiwanych na podstawie wieku (często na tle klasy), trudności w nabywaniu podstawowych umiejętności np. dodawania, odejmowania, czytania, pisania. Wszystkie te trudności wiążą się w sposób niekorzystny z osiągnięciami szkolnymi. To tylko kilka przykładów, a każdy z nich może wiązać się ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się.
Specyficzne trudności w uczeniu się to:
- dysortografia – zaburzenia opanowania poprawnej pisowni (zniekształcenia zapisu wyrazów, trudności w gramatyce i interpunkcji, przejrzystości i organizacji tekstu pisanego)
- dysleksja – zaburzenia czytania (poprawność czytania wyrazów, szybkość lub płynność czytania, rozumienie czytanego tekstu)
- dyskalkulia – zaburzenia umiejętności arytmetycznych (trudność w rozumieniu znaczenia liczb, zapamiętywania zasad arytmetyki, dokładności lub płynności wykonywania działań matematycznych, poprawności wnioskowania matematycznego)
- dysgrafia – zaburzenia wypowiada się za pomocą pisma (niski poziom graficzny rysunków, pismo – niekształtne, nieczytelne); forma dyspraksji – czyli skutek zaburzenia sprawności ruchowej rąk.
Powyższy podział zawiera w sobie definicję czystego zaburzenia ale jak pokazuje praktyka psychopedagogiczna, często sprawa nie jest tak prosta i dzieci wykazują cechy zaburzeń o typie mieszanym, różnej skali intensywności trudności. Przykładem może być fakt, że zaburzenia czytania i pisania często idą w parze. Dodatkowo, należy mieć z tyłu głowy, że raczej regułą jest współwystępowanie innych trudności takich jak rozwój językowy, czy nadpobudliwość psychoruchowa.
W szkolnictwie dzieci przejawiające takie trudności ujmowane są jako uczniowie o specjalnych potrzebach edukacyjnych, oznacza to, że występują trudności w przyswajaniu wiedzy i umiejętności szkolnych i dziecko wymaga wsparcia.
W obrazie klinicznym i funkcjonalnym dziecka wyżej opisane trudności mogą współwystępować z zaburzeniami lub być konsekwencją uszkodzenia zmysłów i narządów ruchu, zaniedbaniem środowiskowym bądź dydaktycznym, czy słabą stymulacją kulturową. Niespecyficzne czynniki, których efektem mogą być trudności szkolne to m.in. uszkodzenie mózgu, zaburzenia emocjonalne, niepełnosprawność intelektualna.
Według ICD-10 opisywane zaburzenia występują pod nazwą specyficzne rozwojowe zaburzenia umiejętności szkolnych (F81). A zatem międzynarodowa klasyfikacja chorób podpowiada, że podłoże zaburzenia ma charakter neurorozwojowy, czyli są wynikiem nieprawidłowego lub nietypowego rozwoju ośrodkowego układu nerwowego już w okresie pre- i neonatalnym. W swojej definicji zaburzenia te nie są prostą konsekwencją braku możliwości uczenia się ani wyłącznym efektem niepełnosprawności intelektualnej, urazów lub chorób mózgu. Podłoże rozwoju specyficznych rozwojowych zaburzeń umiejętności szkolnych mogą być:
- czynniki genetyczne i chromosomalne,
- czynniki teratogenne (czyli działającymi już w okresie ciąży np. zaburzenia gospodarki hormonalnej, niedotlenienie, niedożywienie itp.)
- czynniki neonatalne spowodowane zmianami strukturalnymi/funkcjonalnymi (czyli działającymi w okresie okołoporodowym np. wcześniactwo, wylewy, niedotlenienie itp.).
Te czynniki wpływają na rozwój anomalii/odmienności struktur mózgowych, które ukazują się w postaci trudności/zaburzenia rozwoju funkcji poznawczych i motorycznych, co przekłada się na specyficzne trudności w uczeniu się.
Zapamiętaj! Z dysleksji się nie wyrasta – jest to szkodliwy mit a jak wykazano powyżej zaburzenia te mają swoje podłoże w neurobiologii i odmienności funkcjonowania mózgu dziecka. Okres przedszkolny i wczesnoszkolny jest najlepszym okresem do pracy nad tymi trudnościami.
Diagnoza
Załóżmy, że pojawia się w edukacji wczesnoszkolnej dziecko, do którego opis powyższych trudności pasuje. Jaką drogę musi przebyć razem z rodzicami do uzyskania odpowiedniego rozpoznania i wdrożenia pomocy?
Początek diagnostyki powinien opierać się na dokładnej obserwacji trudności dziecka i włączeniu form pomocowych na terenie szkoły w postaci np. dodatkowych ćwiczeń usprawniających zaburzone funkcje, psychoedukacja rodziców, włączenie zajęć z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej z rozpoznania pedagogicznego (np. zajęć dydaktyczno-wyrównawczych), dostosowanie wymagań do możliwości dziecka, wdrożenie właściwych form i metod pracy do indywidualnych trudności przejawianych przez ucznia.
Wdrożenie pomocy na etapie wstępnego rozpoznania trudności jest istotnym elementem w procesie diagnostycznym, bowiem aby rozpoznać specyficzne zaburzenia muszą one mieć charakter utrwalony i mimo udzielonej pomocy przejawiać się w sferze dydaktycznej funkcjonowania ucznia.
Ważne! Oddziaływania terapeutyczne i diagnostyczne powinny być wdrożone w edukacji wczesnoszkolnej ,a nawet przedszkolnej. Należy pamiętać, że w klasie IV uczeń powinien mieć opanowane umiejętności szkolne takie jak: pisanie, czytanie, liczenie. Im więcej trudności doświadcza uczeń bez wsparcia i pomocy, tym bardziej niechętnie podejmuje aktywności związane z deficytową umiejętnością – czyli rośnie niechęć do liczenia/czytania/pisania.
Kolejnym etapem jest diagnoza, należy sprawdzić medycznie stan zdrowia dziecka, rekomendowane są wizyty u lekarza np. okulisty, laryngologa, pediatry, neurologa. Z poziomu szkoły często pierwszą propozycją jest udanie się do Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej, gdzie efektem końcowym jest wydanie opinii kwalifikującej dziecko np. do grupy ryzyka, potwierdzenie lub zanegowanie/zmianę rozpoznania. Warto nadmienić, że wybierając się na taką diagnozę powinniśmy mieć ze sobą informację o dziecku od nauczyciela/nauczycieli uczących, zeszyty dziecka do wglądu dla specjalistów (najlepiej z różnych etapów życia dziecka – np. z zerówki, klasy pierwszej itd.), dokumentację medyczną dziecka i wcześniejsze opinie, jeżeli dziecko już było poddawane badaniom w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej (zarówno publicznej, jak i niepublicznej). Diagności począwszy od kompleksowego wywiadu z opiekunami, zapoznania się z dokumentacją i wytworami dziecka, przeprowadzają badanie pedagogiczne, psychologiczne, ale często również logopedyczne. Efektem pracy zespołu jest wydanie opinii w której znajdują się zalecenia do pracy w szkole jak i w domu.
Wsparcie
W przypadku lekkiego stopnia zaburzenia przede wszystkim: pomoc rodzicom pod kierunkiem nauczyciela, czyli dodatkowe ćwiczenia usprawniające funkcje do pracy własnej w domu i szkole, psychoedukacja – co dziecko może na tym etapie, nad czym pracujemy. Wspieranie ucznia przez nauczyciela w oparciu o dostosowania np. wynikające z wiedzy nauczyciela lub/i zaleceń Poradni.
Jeżeli trudności są bardziej nasilone wówczas pomoc specjalistyczną udzieloną dzieciom ze specjalnymi trudnościami w czytaniu i pisaniu określa się mianem zajęć korekcyjno-kompensacyjnych, prowadzonych przez terapeutę pedagogicznego. Oddziaływania te mają charakter korekcyjno – kompensacyjny. Oznacza to, że są ukierunkowane na usprawnianie zaburzonych funkcji (korekcja) oraz na wspomaganie funkcji dobrze rozwijających się (kompensacja), które mogą stać się wsparciem dla zaburzonych lub zastąpić je w razie potrzeby.
Ważne! W dobie obowiązujących przepisów dziecko może zostać włączone w zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze lub korekcyjno-kompensacyjne na terenie przedszkola/szkoły na wniosek nauczyciela ale również opiekuna prawnego dziecka. Podstawą jest również odpowiedni zapis w opinii z poradni psychologiczno-pedagogicznej.
Jeżeli praca w grupie nie przynosi efektów należy rozważyć indywidualne zajęcia terapeutyczne.
Inną formą pomocy uczniowi jest uczęszczanie do klasy/szkoły terapeutycznej.
Przy czym należy zaznaczyć, że przyjęcie powyższej skali natężenia jest umowne. W klasyfikacji obowiązującej w Polsce nie wyróżnia się zaburzeń o charakterze łagodnym, umiarkowanym, głębokim. Jest to specyfika klasyfikacji DSM-5, jednak użyteczność takiego rozumienia specyficznych trudności w uczeniu się, jest nieoceniona dla praktyków.
W Polsce używa się jedynie kategorii “głęboka dysleksja” i można ją znaleźć w oświacie w dokumentach Centralnej Komisji Egzaminacyjnej oraz w rozporządzeniach Ministerstwa Edukacji i Nauki.
W zaleceniach oprócz wyżej wymienionych zajęć i dostosowań w szkole, często wymiane są również inne formy pomocy takie jak:
- trening funkcji poznawczych – np. trening pamięci i koncentracji
- terapia ręki
oraz zajęcia służące ochronie sfery emocjonalno-społecznej dziecka w postaci:
- zajęć grupowych – rozwijających kompetencje emocjonalno-społeczne takich jak trening umiejętności społecznych, grupowa psychoterapia dla dzieci
- indywidualnych spotkań z psychologiem.
W przypadku poważnych wtórnych lub współwystępujących zaburzeń na tle emocjonalno-motywacyjno-społecznym może być konieczna pomoc psychiatry i/lub psychoterapeuty.
Bowiem w procesie post-diagnostycznym dbamy tak o nabywanie nowych umiejętności szkolnych, utrwalanie i gromadzenie wiedzy szkolnej jak również o poczucie własnej wartości i akceptację przez dziecko i jego rodzinę objawów.
autor tekstu: psycholog, trener umiejętności społecznych Patrycja Pochopień
Bibliografia:
- Bogdanowicz M. (2020) ”Specyficzne zaburzenia uczenia się czytania i pisania – dysleksja rozwojowa” [w:] Grzegorzewska I., Cierpiałkowska L., Borkowska A.R. (red. naukowa) “Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży” ( s. 365-377 ), Warszawa: PWN
- Borkowska A.R. (2021) “Specyficzne zaburzenia uczenia się” [w:] Janas-Kozik M., Wolańczyk T. (red. naukowa) Psychiatria dzieci i młodzieży cz. 1 (s. 334-346), Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie
